-rasm. Drozofila s o ‘lak bezidagi politen xromosomalar

Disklar-kondensatsiyalangan xromatid uchastkalari. Ular bir- 
biridan qalinligi bilan farq qiladi. Ularning umumiy soni l,5-2,5ming 
tagacha bo‘ladi.
Disklar diskaro qismlar bilan ajratilgan. Ular ham disklar singari 
xromatin fibrillaridan tuzilgan, lekin ancha bo‘sh taxlangan.
Politen xromosomalar yuzasida shishlar ko'rinadi, ular disklam- 
ing dekondensatsiyalanishi natijasida hosil b o‘ladi. Shishlarda RNK 
sintezlanadi. Demak shishlar transkripsiya joyi hisoblanadi. Shishlar 
xromosomalar yuzasidagi vaqtinchalik tuzilmalar hisoblanadi. Or- 
ganizm rivojlanishi mobaynida ular muayyan joy da va vaqtda hosil 
bo‘ladi. Ularning hosil bo‘lishi gen faolligi natijasidir. Ularda hasha- 
rotlar rivojlanishining turli bosqichlarida turli oqsillaming sintezi uc­
hun RNK hosil bo‘lib turadi.
Xromosomalardagi disk va shishlarning joylashishi turga xos 
belgi bo‘lgani uchun genetik usuliar yordamida turli genlar joylash- 
ish joyi, morfologiyasi o ‘rganilib ular asosida xromosoma xaritasi 
tuzilgan.
2. 
Poliploidiya.Endoreproduksiyaning boshqa k ocrinishida 
po-
liploidiya1 bo‘linish dukining buzilishi natijasida hosil bo‘ladi. Bun- 
da xromosoma kondensatsiyalanadi. Bu jarayon endomitoz deyiladi, 
chunki xromosomalarning kondensatsiyasi va o ‘zgarishi yadroning 
ichida yadro qobig‘i erimasdan sodir boMadi. Endomitoz boshida xro­
mosomalar kondensatsiyalanadi va yadro ichida yaxshi ko‘rinadigan 
bo‘lib qoladi. Bu bosqich oddiy mitozning profaza va metafazasi 
singari o ‘tadi. Shundan so‘ng xromosomalar ko‘rinmaydigan holat- 
ga kelib yadro oddiy interfaza ko‘rinishiga ega bo‘ladi, lekin hajmi 
kattalashadi. Keyingi DNK replikatsiyasidan keyin endomitoz tak- 
rorlanadi. Natijada, poliploid (32n) va gigant yadrolar hosil bo'ladi. 
Kartoshka tuganagi hujayralarida xromosomalar doim spirallashgan 
holatda bo‘lib interfaza davri qisqarib ketgan.
Poliploid hujayralar hosil bo‘lishining yana bir usuli metafazada 
bo‘linish dukining bo‘lmasligi natijasida hosil bo‘ladi. Bunda ham 
ikkita xromosomalar to‘plamining qo‘shilishi kuzatiladi.
Poliploid somatik hujayralar hosil bo‘lishining boshqacha usu­
li sutemizuvchilarda kuzatiladi. S davridan keyin 4s DNK ga ega
1 
Gerald Karp. Cell and Molecular Biology. USA, 2013, «Wiley».286-288 p.
163

bo‘lgan hujayralar mitotik boMinadilar va uning hamma fazalarlni 
o'tadilar, lekin telofazadan keyin sitokinez roly bermaydi. Natijada 
2 yadroli hujayra hosil boMadi (2n+2n). Bu hujayra yana bir marta S 
davmi o ‘tishi natijasida ikkala yadro 4s DNK va 4 n xromosalarga 
ega bo‘lib qoladi. Bunday hujayra mitozga kirib metafazada ikkala 
yadrodagi hujayradagi xromosomalar qo‘shiladi (8n) va keyingi nor­
mal bo‘iinishdan 2 ta tetraploid hujayra hosil bo‘ladi. Shu usul bilan 
jigar, buyrak, ko‘z setchatkasi, oshqozonosti bezida poliploid hujay­
ralar hosil bo‘ladi.
Bu jarayonning biologik ahamiyati nimadan iborat? Shuni ayt- 
ish kerakki, bu holat yuqori takkomillashgan, maxsus vazifalami 
bajaruvchi hujayralarda uchraydi. Bunday hujayralar bo‘linishda 
ishtirok etmaydi. Hasharotlardagi politen xromosomalar hasharot- 
ning metamorfozi natijasida lizislanadi. Endomitoz natijasida hosil 
bo'lgan hujayralar mitoz yo‘li bilan ko ‘paya olmaydi, ular faqat ami- 
toz yo‘li bilan ko‘payadi.
Somatik poliploidiyaning asosiy mohiyati hujayralar o'lcham ini 
kattalashtirish orqali ular unumdorligini oshirishdan iborat.
Butunlay differensiatsiyaga uchragan hujayra bir vaqtning o ‘zida 
ham o'zining k o‘payishi uchun kerak va to‘qimaning faoliyati uc- 
hun kerak mahsulotlami sintezlay olmaydi. B a’zan bunday o ‘tishlar 
organizm uchun zarar ham bo‘lishi mumkin. Masalan, nerv hujayral- 
ari bo‘linishi uchun ular bajarayotgan vazifasini o ‘chirib turib keyin 
bo‘linishga kirishi mumkin. Endoreproduktsiya hujayralarga asosiy 
vazifasidan uzluksiz ravishda o‘z hajmini kattalashtirib ish maydo- 
nini kengaytirishga yordam beradi. Poliploidiya natijasida vegetativ 
va generativ a ’zolar o ‘sadi. Kartoshka tuganagining kattalashishi en- 
domitozlangan hujayralar hajmining ortishi natijasida bo4ladi.
0 ‘simliklarda poliploidiya bitta turga kiruvchi organizmlar xro- 
mosomalarinig qo'shilishidan- avtopoliploidiya yoki chatishrirish 
natijasida har xil turlarga kiruvchi organizmlar xromosomalarining 
qo'shilishidan - allopoliploidiya xos bo‘lishi mumkin. Poliploidlar 
orasida bitta xromosomasi kamj yoki ko‘p bo'lgan o‘simliklami uch- 
ratish mumkin. Bu holat aneuploidiya deyiladi.

Download 5,62 Mb.