Axloq va huquq. Axloq-kishining jamiyatdagi xulqini normativ tartibga soluvchi usullardan biridir. Axloq-ijtimoiy ong shakllaridan biri, shu bois butun ijtimoiy ong singari uning ham tuzilishi bir xil emas. Axloqning alohida xususiyati shundan iboratki, axloq normalariga amal qilish jamoatshilik fikri orqali ta`minlanadi. Huquq – ma`lum yuridik shakllar, ya`ni manbalarda-qonun, farmon, qaror va huquqda namoyon bo`luvchi ijtimoiy xulq-atvor qoidalarining qat`iy ifodalangan tizimidir. Axloq yozilmagan hulq-atvor qoidalari majmuidan, huquq normalari yozilgan xulq-atvor qoidalari yig`indisidan iborat. Axloq va huquq o`rtasidagi asosiy farq:
1) Huquq normalari davlat tomonidan belgilangan va ruxsat etilgan bo`ladi, axloq normalari esa davlatning yordamisiz o`z-o`zidan shakllanadi;
2) Huquq normalarida davlat irodasi, axloq normalarida esa jamoatchilik fikri ifodalanadi;
3) Huquq normalari davlatning majburlov kuchi bilan, axloq normalari esa jamoatshilik fikri orqali amalga oshiriladi;
4) Axloq normalari keng doirani, huquq normalari esa tor doirani qamrab oladi.
5) Huquqda xulq-atvorni baholash mezoni “ qonuniy-noqonuniy”, axloqda “halol-nohalol” deb qabul qilingan.
6) Huquq normalari aniq ko`rinishga ega.
Huquq normalarining tuzilishi. Huquq normasi –davlat tomonidan belgilanadigan, kafolatlanadigan va bu muhofaza qilinadigan barcha uchun majburiy xulq-atvor qoidalaridir. Huquq normasi tuzilishiga ko`ra ush tarkibiy qismdan tashkil topgan.
1. Gipoteza – huquq normasining tarkibiy qismi bo`lib, unda norma amal qila boshlaydigan, ijro etiladigan sharoitlar bayon etiladi. Masalan, sudning fuqarolik ishlari bo`yicha arizalarni qabul qilishni rad etishga asos bo`luvchi gipotezali huquq normalari: da`vogarning bahslarni qonunda belgilangan tartiblarga rioya etib, dastlab suddan tashqari hal etishi, ishning ushbu sudga dahldor emasligi, layoqatsiz shaxs tomonidan ariza berilishi.
2. Dispozisiya – huquq sub`yektining yuridik muhim ahamiyatga ega bo`lgan hatti-harakati mazmunini ochib beradigan huquq normasining tarkibiy qismi. Agar gipoteza hokimiyat ko`rsatmasini qo`llashga farmon bersa, dispozisiya o`zida yuridik normalarning asosini aks ettiradi.
3. Sanksiya – huquq normasini bajarmaganlik uchun davlat organlari qo`llaydigan majburlov chorasi. Uning turlari: hayfsan, jarima, ozodlikdan mahrum etish. Huquq normasi quyidagilarni belgilab beradi: 1) kim, nimani va qashon qilishi kerak-dispozisiya; 2) bu harakatni qaysi sharoitlarda amalga oshirish kerak-gipoteza; 3) huquq normasi bajarilmasligining oqibatlari qanday – sanksiya.
Huquq manbai va uning turlari. Huquqni ob`yektiv ifodalash usullariga huquq manbai deyiladi.Huquq manbalarini 4ga bo`lish mumkin:
1) Huquqiy odat-uzoq davr mobaynida amalda bo`lishi natijasida shakllangan va davlat tomonidan umummajburiy deb tan olingan yurish-turish qoidasi;
2) Yuridik president-bu sud yoki ma`muriy organning yozma yoki og`zaki qarori, kelgusida barcha shunga o`xshash ishlarni ko`rib chiqish va hal qilishga asos bo`ladigan namuna, etalon, norma sifatida qabul qilinadi;
3) Normativ huquqiy hujjat – davlat vakolatli organlari tomonidan o`rnatiladigan yoki ma`qullanadigan huquqiy hujjat;
4) Normativ shartnoma-ikki yoki undan ortiq sub`yektlar o`rtasida tuziladigan, ularning huquq va majburiyatlarni o`rnatadigan, o`zgartiradigan yoki qiladigan bitim.
Huquqiy odat va yuridik presedent bir qator xorijiy mamlakatlarning huquq tizimida katta ahamiyatga ega, lekin O`zbekistonning huquq tizimida qo`llanilmaydi. Sud presedenti Buyuk Britaniya, AQSH,Kanada, Avstriyada huquq manbai hisoblanadi. Bu mamlakatlarda sud hisobotlari chop etiladi.
Huquq tizimi, tarmoqlari va institutlari. Huquq tizimi –turli-tuman, lekin o`zaro mustahkam aloqada bo`lgan yuridik normalar yig`indisidir. Huquq tarmog`i – ijtimoiy munosabatlar sohasini tartibga soluvchi huquqiy normalar majmuidan iborat huquq tizimining yirik tarkibiy qismidir.
Barcha tarmoqlari o`zining xususiyati bo`yicha ikki turga tasniflanadi: 1) moddiy huquq tarmog`i (ma`muriy, mehnat, fuqarolik, ekologik va h.k); 2) prosessual huquq tarmog`i. Unga davlat organlari, mansabdor shaxslar tomonidan qo`llanadigan moddiy huquq normalaridan iborat qoidalar kiradi. Masalan: fuqarolik-prosessual, jinoyat-prosessual, xo`jalik-prosessual.
Huquq instituti-tegishli huquq tarmog`iga kiruvchi jamiyat umummajburiy irodasining o`ziga xos tarzda yuridik normalarda aks etishi.
Huquq instituti quyidagicha turlarga tasniflanadi:
1) Huquqni muhofaza qiluvchi;
2) Funksional (vazifaga ko`ra);
3) Umumiy .
Huquqni muhofaza qilish institutlari qonuniylik, huquq-tartibot, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta`minlashga qaratilgan yuridik normalardan iborat. Masalan, mehnat huquqidagi moddiy javobgarlik. Funksional institutlar huquqiy tasnifga ega bo`lgan tartiblar, qoidalarga oid masalalarni hal etishni tartibga soluvchi huquq normalarini o`z ichiga oladi. Masalan, fuqarolik prosessual kodeksining da`volarga oid ishlarni yuritish instituti, huquqning umumiy institutlari prinsiplari, umumiy qoidalarni mustahkamlovchi huquq normalaridan tashkil topgan. Masalan, fuqarolik kodeksining “Umumiy qoidalar” bo`limi.
O`zbekiston huquq tizimi huquqning quyidagi asosiy tarmoqlarini o`z ichiga oladi:
1) konstitusiyaviy huquq ;
2) ma`muriy huquq ;
3) fuqarolik huquqi ;
4) jinoyat huquqi;
5) yer huquqi;
6) agrar huquq;
7) mehnat huquqi;
8) ijtimoiy ta`minot huquqi;
9) ekologik huquq;
10)moliyaviy huquq;
11)fuqarolik-prosessual huquq;
12)jinoyat-prosessual huquq;
13)ho`jalik-prosessual huquq;
14)xalqaro huquq.
Normativ huquqiy hujjatlarning turlari. Normativ-huquqiy hujjatlarning
Davlatning qaysi organlari tomonidan qabul qilinganligiga hamda ularning yuridik kushiga qarab ajratiladi.
1.Qonun– umumxalq ovoz berishi orqali yoki mamlakatning oliy vakillik organi tomonidan qabul qilingan normativ huquqiy hujjat. Konstitutsiya-oliy yuridik kuchga egadir.
2.O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni.– Konstitutsiyaning 94-moddasiga asosan Prezident tomonidan chiqariladigan normativ – huquqiy hujjat.
3.Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari.-O`zbekiston Respublikasi ijro etuvchi hokimiyatining oliy organi o`z vakolati doirasida chiqaradigan normativ-huquqiy hujjatlardir.
4.O`zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo`mitalari va idoralarining buyruq va yo`riqnomalari – davlat boshqaruvi organlarining normativ-huquqiy hujjatlari.
5.Qoraqalpog`iston Respublikasining normativ huquqiy hujjatlari.
6.Davlat hokimiyati mahalliy ijroiya organlarining qarorlari.
Quyi organlar qabul qilgan qarorlari yuqori organlar qabul qilgan qarorlarga muvofiq kelishi kerak.
Huquqiy munosabatlar va ularning tuzilishi. Huquq ishtirokchilari o`rtasida vujudga keladigan va huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatga huquqiy munosabatlar deyiladi.
Huquqiy munosabatlar 3ta elementdan tashkil topadi: ob`yekt, sub`yekt va mazmun.
Ob`yekt-huquqiy munosabat ishtirokchilarining sub`yektiv huquq va majburiyatlari.
Sub`yekt-huquqiy munosabatlarning ishtirokchilari, ya`ni huquq va majburiyat egalari.
Mazmun-sub`yektlarning o`z huquq va majburiyatlarini amalga oshirish bo`yicha huqiqiy harakatlari.
Huquqiy munosabatlar sub`yektlari:1) jismoniy shaxslar; 2)yuridik shaxslar.
Jismoniy shaxslar-ushbu davlat fuqarolari, boshqa davlat fuqarolari, fuqaroligi yo`q shaxslar (apatridlar). Yuridik-shaxslar tashkilotlar,muassasalar, davlat organlari, davlat, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari.
Huquqiy layoqat-huquqlarga ega bo`la olish va yuridik majburiyatlarni zimmaga olish qobiliyatidir. Muomala layoqati-o`z harakatlari asosida huquqlarni amalga oshirish va yuridik majburiyatlarni bajarish qobiliyatidir.
Huquqbuzarlik, uning belgilari va turlari. Huquqbuzarlik – jamiyat uchun xavfli bo`lgan qilmish (harakat yoki harakatsizlik). Bunday qilmish qonun bilan muhofaza qilinadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar etkazishi yoki zarar etkazish xavfini tug`dirishi mumkin. Huquqbuzarlikning asosiy belgilari:
1) Ijtimoiy xavflilik-huquqbuzarlik jamiyatning qadriyatlariga tajovuz qiladi, xususiy va ijtimoiy manfaatlarni poymol etadi, jamiyat hayotining maromiga salbiy ta`sir ko`rsatadi.
2) Huquqqa zidlik-huquqbuzar qonunda yoki huquq normasida belgilab qo`yilgan taqiqni buzadi.
3) Ayblik-huquq normasini yuridik javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo`lgan shaxs buzadi va shaxs bu harakatni qasddan yoki ehtiyotsizlik oqibatida sodir etadi.
4) Jazolanish-ma`lum huquqbuzarlik uchun uni sodir etgan shaxsning vakolatli davlat organi tomonidan javobgarlikka tortilishi.
Huqubuzarlik turlari:
1) Fuqarolik-huquqiy (majburiyatni bajarmaslik, moddiy zarar yetkazish);
2) Ma`muriy (mayda bezorlik) ;
3) Intizomiy (ishga kelmaslik, kech qolish);
4) Jinoiy (odam o`ldirish, o`g`irlik).
Mavzuni takrorlash uchun savollar.
1. Huquq tushunchasini izohlang
2. Huquqning belgilarini ko`rsatib bering
3. Huquqning vazifalari nimadan iborat?
4. Huquqning kelib chiqishi to`g`risida qanday nazariyalar mavjud?
5. Axloq va huquqning o`zaro munosabatini tushuntiring
6. Huquq normalariga nimalar kiradi?
7. Huquq tizimini izohlang
8. Huquq manbalariga nimalar kiradi?
9. Huquqiy munosabatlar nima?
10.Huquqbuzarlik tushunchasini sharhlang
Adabiyotlar:
- Saidov A.,Tadjihanov U.Davlat va huquq asoslari. Toshkent, 1999 yil
- Saidov A., TadjihanovU.,Odilqoriev H. Davlat va huquq asoslari.Toshkent, 2002yil
- Islomov Z.,Mirhamidov M. Huquqshunoslik. Toshkent, 2002 yil
- Tadjihanov U.,Odilqoriev H. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent, 2002yil.
MAVZU: MA`MURIY HUQUQ ASOSLARI.
Reja:
1. Ma`muriy huquq tushunchasi.
2. Ma`muriy huquq tizimi va manbalari.
3. Ma`muriy huquqiy munosabatlar.
4. Ma`muriy huquqbuzarlik va ma`muriy jazo.
Tayanch iboralar;
Ma`muriy huquq, ma`muriy javobgarlik, ma`muriy huquq munosabatlari, ma`muriy huquq me`yorlari, ma`muriy huquqbuzarlik, ma`muriy jazo, davlat boshqaruv organlari.
Ma`muriy huquq tushunchasi. Ma`muriy huquq – bu davlat organlarining ijro etuvshi va farmoyish beruvchi faoliyatini tashkil etish hamda amalga oshirishda paydo bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar majmuidir.
Har qanday boshqaruv jamiyatda yuzaga keladigan turli munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Jamiyatda mavjud bo`lgan boshqaruv ijtimoiy boshqaruv hisoblanib, davlat boshqaruvi uning asosiy turlaridan biri sanaladi. Jamiyatda davlat boshqaruvidan tashqari ham boshqaruv mavjud bo`lsada, ma`muriy huquq faqat davlat boshqaruvi bilan bog`liq munosabatlarni tartibga soladi.
Davlat boshqaruvi jamiyat a`zolarining birgalikdagi harakatlarning bir-biriga mosligini va intizomini ham ta`minlaydi. Davlat boshqaruvini davlat boshqaruv organlarining amaliy faoliyati kabi belgilash mumkin, u davlat faoliyati ko`rinishida namoyon bo`ladi, uning o`ziga xosligi davlat funksiyalarini amalga oshirishga oid kundalik amaliy ishlarni tashkil etishdan iboratdir.
Davlat boshqaruvi – bu tashkil etuvchi faoliyatdir. Turli darajadagi ijro etuvchi va boshqaruvchi faoliyat davomida xo`jalik yuritish, ijtimoiy-madaniy va ma`muriy-siyosiy qurilish sohasidagi vazifalarni bajaruvchi kishilarning birgalikdagi faoliyati tashkil etiladi. Bu maqsadda davlat boshqaruv organlari boshqarish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishni amalga oshiradilar, boshqariladigan tizimlarning faoliyat ko`rsatish bilan bog`liq umumiy masalalarni hal qiladilar, boshqarish munosabatlari qatnashchilarining faoliyatlarini birlashtiradilar va muvofiqlashtiradilar.
Davlat boshqaruvi jamiyat turmushining qandaydir alohida elementini emas, balki uning barcha sohasini qamrab oladi. Davlat boshqaruvi organlarining funksiyalari quyidagilar:
- istiqbolni belgilash;
- rejalashtirish;
- tashkil etish;
- tartibga solish;
- umumiy rahbarlik;
- tezkor (operativ) farmoyish berish;
- muvofiqlashtirish;
- kuzatuvlar va nazoratni amalga oshirish.
Ma`muriy huquq tizimi. U ma`muriy-huquqiy normalar va institutlardan tashkil topgan. Shu kungacha amalda bo`lgan ma`muriy huquq tizimiga muvofiq umumiy va maxsus qismlardan iborat.
Umumiy qism-bunda umumiy tushunchalar, ya`ni davlat boshqaruvi tushunchasi va tamoyillari, ma`muriy huquqning predmeti, tizimi, manbalari, uning huquq sohasida tutgan o`rni, ma`muriy huquq sub`yektlari va ularning huquqiy maqomi o`rganiladi.
Maxsus qism-bunda har bir sohada tatbiq qilinadigan huquq normalari o`rganiladi. Ma`muriy huquqning maxsus 4 yo`nalishi bo`yicha o`rganiladi:
1) iqtisodiy soha;
2) ijtimoiy-madaniy soha;
3) ma`muriy-siyosiy faoliyat;
4) tarmoqlararo boshqaruvlar.
Ma`muriy huquq predmeti. Uni davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar tashkil etadi.
Ma`muriy huquq manbalari. O`zlarida ma`muriy huquq normalari bo`lgan davlat hokimiyat organlari va davlat boshqaruv organlarining huquqiy aktlari ma`muriy huquq manbalari hisoblanadi.
1. Davlat boshqaruv organlarining huquqiy maqomlarini va ularning faoliyatini tashkil etish asoslarini, fuqarolarning asosiy huquq va majburiyatlarini belgilovchi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bosh manba hisoblanadi.
2. Ma`muriy-huquqiy me`yorlarni o`zida aks ettirgan qonunlar.
3. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ma`muriy boshqarish predmetiga taalluqli farmonlari.
4. O`zbekiston Respublikasi hukumatining davlat boshqaruvi masalalariga doir qarorlari.
5. O`zbekiston Respublikasining qonunlar majmualari, ya`ni O`zbekiston Respublikasining Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi Kodeksi, Soliq Kodeksi, Bojxona Kodeksi.
6. Vazirliklar va idoralarning buyruq va qarorlari.
7. Mahalliy boshqaruv organlarining farmoyish va qarorlari.
8. Davlat korhonalari, muassasalari va tashkilotlari mansabdor shaxslarning boshqaruv hujjatlari (buyruq, yozma va og`zaki ko`rinishdagi farmoyish).
Ma`muriy-huquqiy munosabatlar, ma`muriy-huquqiy normalar. Ma`muriy huquq normalari-bu qonunga tayangan davlat hokimiyati qoidalari vositalari orqali belgilangan va ta`minlangan, davlat boshqaruvi sohasidagi munosabatlarni boshqarishga da`vat etilgan ijtimoiy tuzumning tabiatidan kelib chiqadi.
Ma`muriy huquq normalarining o`ziga xos xususiyatlari quyidagicha:
1. Ushbu normalar ikkiyoqlama vazifaga ega. Bir tomondan ular ijro etish va amalda qo`llanish uchun chop etiladi; ikkinchi tomondan, huquqiy ijodkorlik jarayoninng o`zini boshqarish va reglamentlash uchun nashr etiladi.
2. Ushbu normalar, odatda to`g`ridan-to`g`ri amal qilmaydi, ya`ni ular qat`iy tavsifdagi xulq-atvor umumiy qoidalaridan iborat bo`ladi.
3 Ushbu normalar eng avvalo ijroiya hokimiyati sub`yektlariga qaratilgan hatti-harakatlar qoidalarini o`zida aks ettiradi.
Ma`muriy-huquqiy normalarning turlari:
1. Maqsadli vazifasi bo`yicha: boshqaruvchi va muhofaza etuvchi normalar.
2 Ta`sir etish usuli bo`yicha: majburlovchi va ta`qiqlovchi normalar.
3. Amal qilishi chegaralari bo`yicha:
a) muayyan hududda amal qiluvchi normalar;
b) faqat muayyan shaxslar doirasi uchun majburiy normalar;
v) mahkamaning ichki normalari;
g) umummajburiy normalar .
4. Yuridik kuchi bo`yicha:
a) ko`proq yuridik kuchga ega bo`lgan normalar;
b) kamroq yuridik kuchga ega bo`lgan normalar.
5. Ahamiyatlilik darajasi bo`yicha: qonuniy va qonunga qo`shimcha normalar.
6. Umumlashtirilganlik darajasi bo`yicha: umumiy va maxsus normalar.
7. Huquqiy rejim bo`yicha: moddiy va prosessual normalar.
Ma`muriy huquq normalarining amalga oshirilish usullari:
1. Ijro.
2. Rioya etish.
3. Foydalanish.
4. Qo`llanish.
Ma`muriy huquqning asosiy tamoyillari:
1. Qonuniylik, adolat.
2. Davlat boshqaruvida fuqarolarning ishtiroki.
3. Fuqarolarning tengligi, erkinligi.
4. Davlat boshqaruvida sohaviylik va hududiylikni hisobga olish.
5. Vakolat doirasida javobgarlik.
6. Davlat boshqaruvida jamoaviylik.
Ma`muriy-huquqiy munosabatlar-bu ma`muriy huquq normalariga asoslangan munosabatlardir. Ularning mazmuni sub`yektlarning huquq va majburiyatlari hisoblanadi.
Ma`muriy-huquqiy munosabatlarning o`ziga xos xususiyatlari:
1. Agar fuqarolardan biri ikkinchisiga nisbatan huquqli vakolatga ega bo`lmasa, ular o`rtasida ma`muriy munosabatlar vujudga kelishi mumkin emas. Bunda boshqa tomonning roziligi shart emas.
2.Tomonlar tengsizligi boshqaruv hamda birgalikdagi faoliyat ishtirokchilari irodasining yagona boshqarish irodasiga bo`ysunishini taqozo etadi.
3. Ma`muriy munosabatlarning paydo bo`lishi ushun tomonlardan birining irodasi kifoya qiladi.
4.O`z mohiyat-e`tibori bilan ma`muriy munosabatlar tashkiliy munosabatlardan iborat, ya`ni eng avvalo huquqni bajarish jarayonini tashkil etishga yo`naltirilgandir.
5.Fuqarolik-huquqiy, mehnat yoki oilaviy-huquqiy munosabatlardan farqli ravishda, ma`muriy-huquqiy munosabatlarda yuzaga kelgan nizolar, odatda, suddan tashqari tartibda hal etiladi.
6. Agar tomonlardan biri huquqiy munosabatlar bo`yicha ikkinchi tomonga zarar yetkazgan holda ma`muriy norma talabalarini buzsa, u boshqa tomon oldida emas, balki bevosita davlat oldida javob beradi.
Ma`muriy huquqda sub`yektlar 3ga bo`linadi;
1) Ma`muriy huquq sub`yekti:
- davlat boshqaruv organlari;
- davlat xizmatchilari;
- jamoat birlashmalari;
- fuqarolar.
2) Ma`muriy-huquqiy munosabatlar sub`yekti. Bu konkret munosabatning konkret ishtirokchisi hisoblanadi.
3) Boshqaruv sub`yekti.
Boshqaruv sub`yekti, ma`muriy huquq sub`yekti va ma`muriy-huquqiy munosabatlar sub`yekti tushunchalarini farqlash kerak. Ma`muriy huquq sub`yekti umumiy tarzda (fuqaro, davlat boshqaruv organi), huquqiy munosabatlar sub`yekti-aniq tarzda belgilanadi.
Boshqaruv sub`yekti ostida ma`muriy huquq normalari, boshqariladigan ob`yektlar faoliyatini tashkil etish vazifasini yuklaydigan organlar va mansabdor shaxslar tushuniladi.
Ma`muriy-huquqiy munosabatlarning paydo bo`lishi, o`zgarishi, to`xtatilishi ko`pincha boshqaruvning huquqiy hujjatlari nashr etilishi bilan bog`liq bo`ladi. Biroq ular boshqariladigan ob`yektlar va fuqarolar tashabbusi (ariza, shikoyat, taklif) bilan ham paydo bo`lishi mumkin. Ma`muriy-huquqiy munosabatlar faqat odamlarning hatti-harakati natijalari bilan emas, balki hodisalar natijasida ham(bola tug`ilishi bilan uni rasmiylashtirish) paydo bo`ladi.
Davlat boshqaruv organlari - bular qonun bilan belgilangan tartibda tashkil topgan va uning funksiyalari hamda vazifalarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan vakolat berilgan, bu maqsadda davlat-hokimiyat vakolati bilan ta`minlangan va belgilangan tartibda ish ko`ruvchi fuqarolar guruhidir.
Davlat boshqaruv organlari belgilangan tartibda tashkil topadi. Uning funksiyalari va vazifalarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan vakil qilingan. Bu bilan ular funksiyalarning bir qismini va umuman barcha funksiyalarni bajarishlari mumkin. Masalan, Vazirlar Mahkamasi barcha funksiyalarni, vazirliklar esa ayrim yoki bir guruh funksiyalarni bajaradi.
Boshqaruv organlarining eng muhim belgilari: ularda o`zlariga berilgan huquqlar doirasiga ma`lum masalalar yechish, boshqa davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi uchun majburiy bo`lgan normativ hujjatlar chiqarish, ularni ishontirish va majbur qilish yo`li bilan bajarilishini ta`minlash imkonini beradigan davlat-hokimiyat vakolatlarining borligidir: ular bilan belgilangan tartibda harakat qiladilar va yagona tizimni tashkil etadilar; ular ijtimoiy mohiyati, maqsad, vazifalar, funksiyalari jihatidan o`zaro aloqada va bir-biriga bog`langandir.
Davlat boshqaruvi organlari yagona tizimni tashkil etadilar. U Respublika miqyosida xo`jalikka, ijtimoiy-madaniy va ma`muriy-siyosiy qurilishga kundalik har tomonlama rahbarlik qilishni ta`minlash zarurligidan kelib chiqadi. Davlat boshqaruv organlari tuzilishi umumrespublika, markaziy va mahalliy organlarni qamrab oladi.
1. Umumrespublika organlari:
- O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. Uning tarkibi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan shakllantiriladi. Vazirlar Mahkamasi o`z huquq doirasida O`zbekiston Respublikasini boshqarishga tegishli barsha masalalarni hal etishga vakolatlidir;
- Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar Kengashi. U Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi tomonidan tuziladi. U o`z huquq doirasida Qoraqalpog`iston Respublikasiga tegishli masalalarni hal etish uchun vakolatlidir.
2. Markaziy boshqaruv organlari:
- O`zbekiston Respublikasi vazirliklari;
- Qoraqalpog`iston Respublikasi vazirliklari;
- Davlat qo`mitalari.
3. Mahalliy boshqaruv organlari:
- Hokimlar;
-Joylarda xo`jalik, ijtimoiy-madaniy va ma`muriy-siyosiy qurilishning ayrim tarmoqlarini boshqarish uchun hokimlar tomonidan tuziladigan hokimliklarning bo`limlari, boshqarmalari va xizmatlari.
Davlat boshqaruvining shakllari va usullari. Boshqaruv faoliyatining asosiy shakllari:
- davlat boshqaruvi hujjatlarini nashr etish;
- ma`muriy shartnomalar tuzish;
- fuqarolarning shikoyatlari, arizalari va takliflarini ko`rib chiqish va ularga javob qaytarish.
Davlat boshqaruvi usullari:
- kuzatish;
- nazorat qilish;
- ma`muriy va iqtisodiy boshqarish;
- umumiy rahbarlik qilish hamda bevosita boshqarish;
- rag`batlantirish;
- majbur qilish.
Ma`muriy javobgarlik va ma`muriy jazo. Ma`muriy javobgarlik-bu yuridik javobgarlikning bir turidir. Unga ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etishda (hatti-harakat qilgan) aybdor bo`lgan shaxslar tortiladi.
Ma`muriy huquqbuzarlik deganda qonun hujjatlariga binoan ma`muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, shaxsga, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g`ayriqonuniy, aybli qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi (ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi Kodeks,10-modda).
Ma`muriy huquqbuzarlikning eng muhim belgilaridan biri g`ayriqonuniylikdir. Bu g`ayriqonuniy harakat kabi g`ayriqonuniy harakatsiz bo`lishi mumkin. Masalan, ko`chadan o`tish qoidasining piyoda tomonidan buzilishi –g`ayriqonuniy harakatdir. Harbiy xizmatga chaqiriluvshi uzrli sabablarsiz mudofaa ishlari vazirligi organlariga kelmasa – bu g`ayriqonuniy harakatsizlikdir.
Ma`muriy huquqbuzarlik qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etiladi. Qasddan qilingan huquqbuzarlikka mayda bezorilik, ta`qiqlangan usul bilan ov qilish kiradi. Ehtiyotsizlik bilan sodir etilganlarga – yong`in xavfsizligi, mehnat muhofazasi qoidalarini buzishlar kiradi.
O`zbekiston Respublikasida ma`muriy javobgarlik fuqarolarga nisbatan 16 yoshga to`lgandan boshlab kuchga kiradi (13-modda).
Ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etgan 16 yoshdan 18 yoshgasha bo`lgan shaxslarga voyaga etmaganlar ishlari bo`yicha komissiyalar to`g`risidagi nizomda nazarda tutilgan choralar qo`llaniladi. 16-yoshgasha bo`lgan shaxslar uchun huquqbuzarning ota-onasi yoki vasiysi javobgarlikka tortiladi.
Harbiy xizmatchilar va IIV xodimlari ma`muriy huquqbuzarliklar uchun intizom ustaviga ko`ra javobgar bo`ladilar. Faqat yo`l harakati, ov qilish, baliq tutish, bojxona qoidalarini buzganlik uchun ular umumiy asoslarda javobgarlikka tortiladilar.
Qonun ma`muriy javobgarlikdan ozod qilish asosini nazarda tutadi. Bunga:
- zaruriy mudofaa;
- oxirgi zarurat;
- aqli norasolik;
- zararli oqibatning arzimasligi ( yoki umuman zarar etmagan bo`lsa). Kabi holatlar kiradi.
Ma`muriy jazo ma`muriy huquqbuzarlik uchun javobgarlik mezoni chorasi hisoblanadi. Ma`muriy jazo javobgarlikka tortish chorasi bo`lib, u ma`muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxsni qonunlarga rioya etish va ularni hurmat qilish ruhida tarbiyalash, shuningdek ana shu huquqbuzarning o`zi tomonidan ham, boshqa shaxslar tomonidan ham yangi huquqbuzarlik sodir etilishining oldini olish maqsadida qo`llaniladi.
Ma`muriy jazo turlari:
1. Jarima-ma`muriy huquqbuzarlik sodir etishda aybdor shaxsdan davlat hisobiga pul undirishdir. Uning miqdori eng kam oylik ish haqidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Eng kam miqdori eng kam ish haqining ellikdan bir qismidan, mansabdor shaxslarga esa, o`ndan bir qismidan kam bo`lmasligi kerak. Eng ko`p miqdori eng kam ish haqining besh baravaridan, mansabdor shaxslarga esa, o`n baravaridan oshmasligi kerak.
2. Haqini to`lash sharti bilan olib qo`yish –huquqbuzarlik quroli bo`lgan ashyoni majburiy ravishda olib qo`yishdan iborat bo`lgan ma`muriy jazo chorasi. Olib qo`yilgan ashyo sotilib, undan tushgan pul sotish uchun ketgan harajatlarni chegirib tashlagan holda egasiga qaytariladi.
3. Musodara qilish – ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli bo`lgan ashyoni majburiy tarzda pulini to`lamay davlat mulkiga aylantirishdan iborat. Ushbu jazo chorasi tuman (shaxar) sudining ma`muriy ishlar bo`yicha sudyasi tomonidan qo`llaniladi. Bunda faqat huquqbuzarning mulki bo`lgan ashyogina musodara qilinishi mumkin.
4. Maxsus huquqdan mahrum qilish (transport vositasini boshqarish huquqidan ov qilish huquqidan mahrum qilish) tuman (shaxar) sudining ma`muriy ishlar bo`yicha sudyasi tomonidan uch yilgacha muddatga qo`llaniladi va bu muddat 15 kundan kam bo`lishi mumkin emas.
5. Ma`muriy qamoqqa olish-jinoyatlarga yaqin huquqbuzarliklarga yoki takroriy qo`pol ma`muriy huquqbuzarliklarga nisbatan qo`llaniladi. Eng ko`p muddat – o`n besh sutkagacha, lekin favqulodda holat tartibi sharoitida jamoat tartibiga tajovuz qilganligi uchun o`ttiz sutkagacha muddatga qo`llaniladi. Ma`muriy qamoqqa olish tuman(shaxar) sudining ma`muriy ishlar bo`yicha sudyasi tomonidan tayinlanadi. Quyidagilarga nisbatan ma`muriy qamoq chorasi qo`llanilmaydi;
a) homilador ayollarga;
b) uch yoshgacha bolasi bo`lgan yoki bolasini 14 yoshgacha yolg`iz tarbilayotgan ayollarga;
v) 18 yoshga to`lmagan shaxslarga;
g) I va II guruh nogironlariga.
| 