10
muassasasi talabalarining kreativligini rivojlantirishning ijtimoiy ahamiyati, oliy ta’lim
muassasasi talabalarining kreativligini rivojlantirish kontekstida kasbiy xususiyatlar,
oliy ta’lim muassasasi talabalarining kreativligini rivojlantirishning pedagogik jihatlari
ko‘rib chiqilgan.
Ta’lim tizimini modernizatsiyalash va uni shaxs imkoniyatlariga to‘liq
moslashtirishga ko‘maklashuvchi zamonaviy ta’lim tizimining asosiy vazifalaridan
biri ta’lim oluvchilarda tashabbuskorlik, mustaqillik, kreativlik sifatlarini qaror
toptirish va rivojlantirishdan iborat etib belgilangan. Shu nuqtai nazardan
yondoshadigan bo‘lsak, mutaxassislar tayyorlash tizimini modernizatsiyalash,
pedagogik faoliyat samaradorligini ta’minlashning asosiy shartlaridan biri ularda
kasbiy faoliyatga nisbatan kreativ yondoshuvni rivojlantirishdan iborat.
Jahon ta’lim va ilmiy-tadqiqot tashkilotlarida talabalarning ijodiy qobiliyatini
rivojlantirish mexanizmini takomillashtirish, ijodiy qobiliyatini rivojlantirish darajasi
diagnostikasini amalga oshirish, pedagogik ijodkorlikni rivojlantirish bo‘yicha kreativ
masalalarini yechish jarayonlarini takomillashtirishga
oid ilmiy-tadqiqotlar olib
borilmoqda.
Ta’lim oluvchilarning kreativligini rivojlantirish masalalari qator olimlar
tomonidan o‘rganilgan. Xususan, Z.Nishonova, A.Z.Rahimovlar tomonidan tadqiq
qilingan.
Kreativlik hodisasini o‘rganish hamda tushunishga yondashuvlar xilma-xilligi
tufayli ularni tasniflash zarurati paydo bo‘ldi. Turli mualliflar o‘zlarining tasniflarini
taklif qilishadi. V.A.Molyako talabalar kreativligining yetti belgisini nomlaydi: o‘ziga
xoslik, evristik, fantaziya, faollik, konsentratsiya, aniqlik, sezgirlik. Kreativ mutaxassis
quyidagi fazilatlarga ega bo‘lishi lozim: topqirlik, o‘z-o‘zini tanqid qilish hamda
tanqidiylik, moslashuvchan fikrlash, mustaqillik, fikr-mulohazalar, jasorat hamda
g’ayrat, matonat, ishni oxirigacha yetkazishda matonat, maqsadga muvofiqlik.
G.S.Altshuller kreativlikni rivojlantirish har qanday yoshda ijodiy faoliyatni ongli
ravishda o‘rganish usullari yordamida ixtirochilik muammolarini hal qilish
nazariyasidan foydalanish mumkin, deb hisoblaydi, bu esa barcha tizimlar ma’lum bir
me’yorlarga muvofiq rivojlanadi degan pozitsiyaga asoslanadi.
Tahlillar asosida ma’lum bo‘lishicha, fanlarni bilishda
yetakchi rolni nafaqat
bilimlar hajmi, balki ularning tizimliligi, aniqligi, harakatchanligi ham bajaradi.
Bugungi kunga kelib, kreativlik va bilim o‘rtasidagi yaqin aloqani ko‘rsatadigan yetarli
miqdordagi tadqiqotlar mavjud. Inson qanchalik ko‘p bilimga ega bo‘lsa, yangi,
nostandart vazifalar va muammolarni hal qilishda uning yondashuvlari shunchalik
xilma-xil bo‘ladi. Talabalar uchun kelajakdagi kasbda o‘zini-o‘zi anglash zarurati
hamda u bilan bir qatorda universitetda o‘qishga yuqori yoki yetarli darajada
motivatsiya tanlangan kasbga qiziqish, bilimlarini ijodiy o‘zlashtirish alohida
ahamiyatga egadir. Shaxs kreativligi o‘zini-o‘zi anglash ehtiyojlari, pedagogika
sohasida bilimlarni o‘zlashtirgan holda transformatsion faoliyat
qobiliyati sifatida
talabalarning nostandart va funksional qo‘llaniladigan obyektlarni tezda yaratish
qobiliyati bilan tavsiflanadi.
Ma’lumki, pedagogik faoliyat yuqori darajadagi ijodkorlikni o‘z ichiga oladi,
bunda u o‘ziga xos individuallikka ega bo‘lgan va alohida idrok etishni talab qiladigan
obyektlarni yaratishga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Shu o‘rinda maktabgacha
11
ta’lim yo‘nalishi talabalari o‘zlarining kasbiy faoliyatlarida pedagogikadan tashqari,
ijodkorlik muammolarini ham hal qilishadi. Davlat standartlarini tahlil qilib, biz
shunday xulosaga keldikki, ijodkorlik qobiliyati pedagogik ta’lim talabalarining
majburiy muhim belgisi sifatida standartlarda mustahkamlangan. Ushbu mutaxassislik
talabalari, shubhasiz, pedagogika fanlar bo‘yicha bilimga ega bo‘lishlari kerak, ammo
bu yetarli emas. Ushbu bilimlardan motivatsiya, o‘ziga xoslik hamda fikrlashning
ravonligi bilan bir qatorda kreativ o‘zini namoyon
qilish uchun asos sifatida
foydalanish kerak.
Tadqiqotlarni tahlil qilib, ilmiy ish uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lgan
umumiy g’oya - pedagogik ta’limning tarkibiy qismlarini kreativlik birlashtiradi degan
xulosaga kelish mumkin. Shunday qilib, talabalarning kreativligini rivojlantirish o‘quv
jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Ta’lim butun jarayonning asosiy va tizimni
tashkil etuvchi bo‘g’iniga aylangan uslubiy tayyorgarlik orqali amalga oshirilishi
kerak. Shundan kelib chiqib, maktabgacha ta’lim talabalarini ta’lim olishning
xususiyatlarini ta’kidlab o‘tish joizdir. Bu xususiyatlar maktabgacha ta’lim
talabalarining kreativligini rivojlantirishda namoyon bo‘ladi hamda talabalarning
og’zaki va og’zaki bo‘lmagan kreativligini rivojlantirish zarurligidan iborat
hisoblanadi.
O’qituvchining kasbiy salohiyatidan tashqari, uning nostandart, ijodiy vazifalarni
hal qilish qobiliyati alohida ahamiyatga ega. Bu talabalarni kasbiy tayyorlashda
kreativligini rivojlantirishni talab qiladi.
Talabalar kreativligini rivojlantirish uchun o‘rganilayotgan materialga
tuzatishlar kiritish, dars mazmunini yangilash, talabalarni faollashtirish zarur. Kasbiy
vazifalarni individual yoki birgalikda tahlil qilish jarayonida malakali obyektiv
harakatlar texnikasini o‘zlashtirgan holda, talaba mutaxassis sifatida rivojlanadi. Bu,
talabalarni kasbiy tayyorlash jarayoni kreativlikni rivojlantirishga qaratilgan o‘quv
faoliyatini izchil ravishda kasbiy faoliyatga aylantirishdir. Ta’lim
jarayoni shunday
tuzilishi kerakki, unda talabalarning hayotiy tajribasini aktuallashtirishga ega bo‘lgan
va nazarda tutilgan vaziyatlar mavjud bo‘lishi lozim.
Talabalarning ta’lim mazmuni ularni kelajakdagi kasbiy yo‘nalishiga mos
keladigan kasbiy faoliyatga jalb qilish orqali asta-sekin kasbiy darajaga
yaqinlashadigan ta’lim holatlari, muammolar va vazifalar tizimini o‘z ichiga olishi
ya’ni talabalar bilimni kontekstda o‘zlashtirishlari lozim. Talabalar turli pedagogik
vazifalarga ham duch keladigan kontekstli yondashuv kasbiy faoliyatga o‘tishga
yordam beradi. Bu esa muayyan bilimlarni, hayotiy tajribani va nostandart yechimlarni
dolzarblashtirishni talab qiladi.
Tadqiqotda oliy ta’lim muassasasi talabalarining kreativligini rivojlantirish
imkoniyatlari indvidual xususiyatlarni effektiv aniqlash va pedagogik jarayon
dinamikligini taʼminlashga qaratilgan o‘z-o‘ziga motivatsiya berish, GEStalt
psixologiyasi va inson, jamiyat atrof muhitga bog‘liq o‘zgaruvchi jarayonga bo‘lgan
aqliy qobiliyatini nisbiy faoliyatga frontal moslashtirish asosida takomillashtirilgan.
Talabalarning o‘quv jarayonida indvidual xususiyatlari, faol pozitsiyasi tayyor qoidalar
va ta’riflarni o‘zlashtirish bilan cheklanib qolmasa, balki
kasbiy muammolarni hal
qilishga qaratilgan haqiqiy ijodiy jarayonga aylanishi mumkin bo‘ladi.
12
Talabaning ta’lim jarayonida faol subyekt sifatida ishtirok etishi, ma’lum bir
nazariy bilimga ega bo‘lishi, ishlab chiqilgan g’oyalarni sinab ko‘rish hamda kasbiy
makonda turli ijodiy loyihalarda ishtirok etishi - bularning barchasi talabalar
kreativligini rivojlantirishning zarur shartidir. Ushbu turdagi o‘quv faoliyatining
tadqiqot salohiyati talabalarning hayotiy tajribasini yangilashga, bilimlarni
chuqurlashtirishga va atrofdagi ijtimoiy makon bilan samarali munosabatda bo‘lish
qobiliyatini rivojlantirishga, ijodiy g’oyalar yordamida uni iloji boricha
takomillashtirishga qaratilgan.
Talabalar ijodkorligining rivojlanishi muammoli vaziyatni yaratish haqiqiy
kreativ jarayonni modellashtirish hamda muammoning yechimini izlashni boshqarish
orqali sodir bo‘lganligi sababli yuzaga keladi.
Shuningdek, ushbu muammoli
vaziyatlarni bilish, qabul qilish hamda hal qilish talabalarning optimal mustaqilligi
bilan, ammo birgalikdagi o‘zaro ta’sir jarayonida o‘qituvchining umumiy rahbarligi
ostida amalga oshiriladi. Muammoli ta’limning markazida muammoli vaziyat mavjud.
Shunga ko‘ra, bu holat odamni tezda tushuntirish yoki harakatning yangi original
usulini izlashga majbur qiladi. Kreativlik muammolarni qo‘yish va hal qilish
jarayonida o‘zini namoyon qiladi. Muammoli ta’lim talabalarga yangi bilimlarni faol
o‘zlashtirishlarini nazarda tutadi. Shuning uchun, o‘qituvchi talabalarga maxsus turini
taqdim etishi lozim bo‘ladi. Bunda talabalar fikrlash, ijodkorlik, ishonchlilik,
bilimlarni o‘zlashtirish kuchi hamda ularni amaliyotda ijodiy qo‘llay olishlari ham
mumkin bo‘ladi.
Dissertatsiyaning “
Oliy ta’lim muassasasi talabalarining kreativligini
