Ilmiy kengash toshkent davlat transport universiteti soataliyev raximjon raxmonjon o

13 
ko‘chma yo‘l laboratoriyasi 70 km/soat tezlik bilan harakatlanganda uning 
salonidagi vertikal tezlanishning standart og‘ish qiymatlari 50 va 60 km/soat 
tezlikda harakatlangandagiga nisbatan yuqori bo‘lishi hisoblanadi (3-rasm). 
3-rasm. Turli tezliklarda “TRASSA” ko‘chma yo‘l laboratoriyasi salonidagi 
vertikal tezlanishning standart og‘ish qiymatlari. 
A373a 
4P21 
4P2 
4P12 
M39b 
4-rasm. IRI bo‘yicha qoplama ravonligi va PCI ko‘rsatgichlari o‘rtasidagi 
bog‘liqlik grafiklari 

14 
“TRASSA” yo‘l laboratoriyasida olingan avtomobil yo‘llarining video 
ma’lumotlaridan foydalangan holda PCI ko‘rsatkichi baholandi va ushbu 
ko‘rsatkich bilan qoplama ravonligi o‘rtasidagi bog‘liqlik qonuniyatlari aniqlandi. 
Bunday holatda yo‘l holatiga to‘g‘ri baho berish va ta’mirlash ishlari turini 
to‘g‘ri tanlash uchun qoplamada nuqsonlar tarqalish holatini o‘zida aks ettiruvchi 
indikatorga zaruriyat tug‘iladi. Shu kabi indikatorlardan biri bu PCI (YXI -yo‘l 
holati indeksi ko‘rsatkichidir). 
PCI ko‘rsatkichi ASTM D6433-07 standarti bo‘yicha avtomobil yo‘lidagi 
mavjud nuqsonlar (yoriqlar, o‘yiqlar, yemirilishlar, g‘ildirak izi deformatsiyalari va 
b., jami 19 ta nuqson turi bo‘yicha) holatidan kelib chiqib 0 (yomon) dan 100 (a’lo) 
gacha bo‘lgan shkalada baholanadi. Qoplama
ravonligining IRI ko‘rsatkichi va PCI 
ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklardan foydalangan holda avtomobil 
yo‘lidagi nuqsonlarning rivojlanish darajasiga baho berish hamda zaruriy ta’mir 
turini belgilash mumkin bo‘ladi. 
Tadqiqot obyektlarida aniqlangan transport oqimining jadalligi va tarkibi 
ma’lumotlaridan ko‘rish mumkinki, transport oqimi tarkibidagi yuk 
avtomobillarining ulushi A373a avtomobil yo‘lida 28 %, M39b avtomobil yo‘lida 
25 %, 4P2 avtomobil yo‘lida 19 %, 4P21 avtomobil yo‘lida 15 % ni tashkil qiladi.
Avtomobil yo‘lining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlariga transport 
oqimi tarkibidagi yuk avtomobillarining ta’siri tadqiq qilindi. Bunda tadqiqot 
obyektlari bo‘yicha oqim tarkibidagi yuk avtomobillarining ulushi va umumiy yo‘l 
uzunligiga nisbatan transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari qoniqarsiz bo‘lgan yo‘l 
bo‘laklarining ulushi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik aniqlandi (5-rasm). 
5-rasm. Transport oqimi tarkibidagi yuk avtomobillari ulushi va transport-
ekspluatatsion ko‘rsatkichlari qoniqarsiz yo‘l bo‘laklari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik 
grafigi 
5-rasmdan ko‘rish mumkinki, avtomobil yo‘llarida transport oqimi 
tarkibidagi yuk avtomobillari ulushining yuqori bo‘lishi, ushbu yo‘llardagi transport 
ekspluatatsion ko‘rsatkichlarning qoniqarsiz holatga kelishiga sabab bo‘ladi. 
Tadqiqot obyektlarida avtomobil yo‘llari qoplamasining tishlashish sifati 
“TRASSA” yo‘l laboratoriyasining PKRS-3 “METRIKA” qurilmasidan 
foydalangan holda aniqlandi. Tadqiqotlar natijasida qoplamaning tishlashish 
koeffitsiyenti qiymati belgilangan me’yorlar talabiga javob bermaydigan yo‘l 
bo‘laklari ko‘pligi aniqlandi. M39b avtomobil yo‘lida qoplamaning tishlashish 
52%
35%
28%
20%
33%
25%
19%
15%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
A373a
M39b
4P2
4P21
TEK bo'yicha
qoniqarsiz yo'l
bo'laklarining ulushi
Transport oqimi
taribidgi yuk
avtomobillarining
ulushi

15 
koeffitsiyenti qoniqarsiz bo‘lgan yo‘l bo‘laklari ko‘p bo‘lib, ushbu avtomobil 
yo‘lida transport vositalari uchun harakatlanish xavfli ekanligi va yo‘l-transport 
hodisalarining sodir bo‘lish ehtimoli yuqoriligi aniqlandi (6-rasm). 
6-rasm. M39b avtomobil yo‘lida qoplama tishlashish koeffitsiyentini 
baholash grafigi 
7-rasm. Tadqiqot obyektlarida aniqlangan yo‘l to‘shamasi mustahkamlik 
ko‘rsatgichlari grafigi 
Yo‘l tarmog‘i bo‘yicha ta’mirlash ishlarini rejalashtirishda transport- 
ekspluatatsion ko‘rsatkichlari qoniqarsiz bo‘lgan yo‘l bo‘laklarini aniqlash va zarur 

16 
ta’mir turini o‘z vaqtida belgilash orqali yo‘l holatini yaxshilash va harakat 
xavfsizligini oshirish mumkin bo‘ladi. 
Tadqiqot obyektlarida yo‘l to‘shamasining mustahkamligi “TRASSA” yo‘l 
laboratoriyasining DINA 4 FWD qurilmasidan foydalangan holda aniqlandi. DINA 
4 FWD qurilmasi yordamida aniqlangan yo‘l to‘shamasidagi elastik egilishi va 
qoplama harorati qiymatlaridan foydalangan holda yo‘l to‘shamasining umumiy 
elastiklik moduli qiymatlari aniqlandi (7-rasm). 
Toshkent viloyati havo-iqlim sharoitida olib borilgan tadqiqotlar natijasida 
yozgi davrlarda havo harorati +30 
o
C dan yuqori bo‘lganda yo‘l qoplamasi harorati 
58-60 
o
C dan yuqori bo‘lishi aniqlandi. Qoplama haroratining o‘zgarishini (oshib 
borishini) yo‘l to‘shamasining mustahkamligiga ta’sirini o‘rganish maqsadida 4P2 
avtomobil yo‘lida tadqiqot ishlari olib borildi. O‘tkazilgan eksperimental tadqiqot 
ishlari natijasida quyidagi bog‘liqlik qonuniyati aniqlandi (8-rasm). 
8-rasm.
Qoplama harorati va yo‘l to‘shamasining mustahkamligi o‘rtasidagi 
o‘zaro bog‘liqlik qonuniyati
Yuqoridagi grafikda (8-rasm) keltirilgan bog‘liqlik qonuniyati asosida 
aniqlangan tenglama orqali qoplama harorati 30 
o
C va 60
o
C bo‘lgan holatlar uchun 
hisoblangan yo‘l to‘shamasining elastiklik moduli ko‘rsatkichlari mos ravishda 753 
va 572 MPa ga teng bo‘lishi, oradagi farq esa 181 MPa ni tashkil qilishi, ya’ni 24% 
ga kamayishi aniqlandi. 
Dissertatsiyaning 

Download 1,51 Mb.