1. KIRISH
Texnologiyalar sohasida erishilgan muvaffaqiyatlar xalq xo’jaligining texnik
taraqqiyoti, mustaqil mamlakatimizning iqtisodiyotini rivojlantirish, shuningdek,
aholining turmush farovonligini uchun birinchi darajali ahamiyatga ega bo’lgan
sanoatni yaratishga asos bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish-
texnika taraqqiyotining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib, u ishlab chiqarish
samaradorligini muttasil oshirish, mahsulot sifatini yuqori darajaga ko’tarish,
xarajatlarini kamaytirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishda
xavfsizlikni ta’minlash va atrof-muhitni himoya qilish uchun xizmat qiladigan
asosiy omil hisoblanadi. Avtomatlashtirish ilmiy tadqiqotlarga tobora kengroq kirib
borib, fan va texnikani rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar ochib bermoqda.
Bundan tashqari, avtomatlashtirish avvallari inson boshqarishga qodir bo’la
olmagan yangi, yuqori intensiv jarayonlarni amalga oshirishga, tabiatda ma’lum
bo’lmagan yangi, samarali materiallarni yaratishga imkon beradi. Sanoatni
avtomatlashtirishning ahvoli va istiqbollarini baholashda faqat avtomatik
boshqarish tizimlari va avtomatikaning texnik vositalari tavsifnomasi bilangina
cheklanib qolmasdan,balki, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish, boshqarishning
tizim va vositalarini tashkil etishning hamda iqtisodining o’zaro shartlashilgan
muammolari keng qamrovda qarab chiqilishi kerak. Bunda avtomatlashtirishning
uzluksiz rivojlanuvchi jarayon ekanligini,u ishlab chiqarishning o’ziga xos
xususiyatlari va fan-texnikaning ko’pchilik sohalari bilan uzviy bog’langanligini
ham hisobga olish kerak. Ishlab chiqarishni avtomatlashtirishda yuqori
samaradorlikka erishishning bevosita sharti asosiy va yordamchi ishlab chiqarish
jarayonlarini mexanizatsiyalash hisoblanadi. Avtomatlashtirishni rivojlantirish
dinamikasiga quyidagi ko’p sonli qonuniy va tasodifiy omillar ta’sir ko’rsatadi:
texnologiya va qurilmaning holati hamda avtomatlashtirishga tayyorgarligi,
xomashyo, chala mahsulotlar va energetik resurslarning sifati hamda barqarorligi,
xodimlarning malakasi, ishchi va mutaxassislar faoliyatini tashkil etish va hokazo.
Texnologik jarayonlar va yordamchi xizmatlarni avtomatlashtirish faqat ishlab
4
chiqarish texnikasini takomillashtirishning va mehnat sharoitlarini yaxshilash
bilangina emas, balki ishlab chiqarish rentabelligini oshirish, birlik mahsulotga
ketadigan moddiy va mehnat xarajatlarini pasaytirib, uning texnik-iqtisodiy
ko’rsatkichlarini orttirish bilan bog’liq. Iqtisodiy omillar avtomatlashtirish
obyektini tanlab olishda asosiy omil hisoblanadi. Sanoatda avtomatlashtirishning
iqtisodiy samaradorligini orttirish omillari juda ko’p. Hozirgi sharoitda
avtomatlashtirishning iqtisodiy samaradorligiga xizmat ko’rsatuvchi xodimlar
sonini kamaytirish hisobigagina erishishga ko’p hollarda imkon bo’lmaydi, chunki
zamonaviy zavodlar, sexlar, bo’linmalar, uchastkalarga nisbatan kam miqdordagi
odamlar bilan xizmat ko’rsatiladi. Shuning uchun iqtisodiy samaradorlikni oshirish
omillariga quyidagilarni kiritish mumkin: mahsulot sifatini oshirish, xom ashyo va
turli xil energiya sarfini, ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytirish, ishlab
chiqarish ritmini oshirish, mehnat unumdorligini oshirish, chiqarilayotgan
mahsulot hajmini oshirish, xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning mehnat sharoitini (
hayot va sog’lik uchun xavfli uchastkalarda ) zararli ishlarni yo’qotish hisobiga
yaxshilash.
Texnologik obyektlarni avtomatlashtirish ularning texnik – iqtisodiy
ko‘rsatkichlarini 3 – 5% ga orttirib, maqsadga qaratilgan mahsulotni olishda ko‘p
mehnat talab qilishlik darajasini ancha kamaytirishga (30 – 40% ga) olib keladi.
Ikkinchi tomondan uni amalga oshirish uchun qo‘shimcha kapital mablag‘lar talab
qilinadi. Masalan, kimyoviy va unga yaqin sanoat tarmoqlarida avtomatlashtirishga
ketadigan xarajatlar texnologik obyektlarni boshqarish qurilmalari tannarxining
35% ini tashkil etadi.
Kimyo korxonalari mahsuloti tannarxining asosiy bandi (50 – 80%)
xomashyo tannarxi ekanini hisobga olib, asosiy e’tiborni maqsadga qaratilgan
mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xomashyo solishtirma sarfini pasaytiruvchi
avtomatlashtirish vositalarini joriy qilishga qaratish zarur. Fan– texnika
taraqqiyotining jadallashuvi ommaviy ishlab chiqarish samaradorligining oshishi
va mahsulot sifati yaxshilanishining hal qiluvchi shartidir. Yangi zamonaviy
texnika va texnologiyani, ishlab chiqarishni boshqarishning samarali tizimlarini
ishlab chiqish ko‘rsatib o‘tilgan vazifani hal etadi.
Shu bilan birga amaliyotning ko‘rsatishicha, turli xil masalalarni hal etishda
yangi texnika imkoniyatlari va samaradorligining o‘sishi bilan bir vaqtda uni
loyihalash va tayyorlashga sarflanadigan moddiy va vaqt xarajatlari ortadi. Ishlab
chiqishlarning vaqt bo‘yicha cho‘zilib ketishi ularning tez eskirishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish korxonalarida texnik-iqtisodiy o’sishni ishlab chiqariladigan
mahsulot uchun zarur moddiy – energetik sarflarning optimal yechimini topish va
sifatini yaxshilash orqali erishish mumkin. Kimyo va oziq – ovqat texnologiya
tizimlarida ishlab chiqariladigan mahsulot sifati va moddiy – energetik sarflar
belgilangan texnologik reglament bo’yicha jarayonlarni va ishlab chiqarishni
nazorat qilish va boshqarish orqali amalga oshiriladi. Texnologik jarayonlar va
ishlab chiqarish boshqarish va nazorat qilishning obyekti hisoblanib, boshqarish
vositalari tomonidan amalga oshiriladi.
Respublikamizda kimyo va oziq – ovqat sanoati jadal rivojlanishi natijasida
uning tarkibiga kiruvchi korxonalarda zamonaviy boshqarish vositalarini qo’llash
va eskilarini moderinizatsiyalash ehtiyoji tug’ildi. Hozirgi davrda zamonaviy
boshqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi ko’plab korxonalar mavjud bo’lib, ular
sifat ko’rsatkichlari va qo’llanilish sohalari bo’yicha farqlanadi. O’tgan asr
mobaynida bunyod etilgan korxonalarning ba’zilarida eski rusumdagi o’lchov
vositalari qo’llanilib, ularda o’lchash xatoligining kattaligi, inersion xarakterliligi,
o’lchash diapozoni kichikligi va kompyuterli boshqarishda imkoniyatning
chegaralanganligi kabi kamchilikkar mavjud.
Respublikamizda ishlab chiqarish korxonalarida keng ko’lamda
moderinizatsiyalash ishlari amalga oshmoqda. Shu qatorda so’nggi texnologiyalar
qo’llanilgan sanoat korxonalari qurib foydalanishga topshirilmoqda. Shu sababli
dastlabki xomashyoni va yarim tayyor mahsulotlarni yanada chuqur qayta ishlash
texnologiyalarini joriy etish, buning uchun neft-gaz, neft-kimyo va kimyo, yengil
sanoat va elektrotexnika tarmoqlarida yangi kompleks va korxonalar tashkil etish,
shuningdek, jahon va mintaqa bozorlarida, ichki bozorimizda xaridorgir bo‘lgan
oziq-ovqat, farmatsevtika sanoati, elektronika va maishiy elektr texnika
6
mahsulotlari, maishiy kimyo tovarlari, qurilish va pardozlash materiallari ishlab
chiqarishni yo‘lga qo‘yish haqida bormoqda.
Jadal texnik taraqqiyoti tufayli "yosh" ishlab chiqarish ma’lum davrdan so’ng
"eskiradi" va yangilanishni talab qiladi, shu jumladan amaldagi avtomatlashtirish
tizimlari va vositalarini yanada zamonaviy hamda takomillashganlari bilan
almashtirishni talab qiladi. Amaldagi ishlab chiqarish korxonalaridagi
avtomatlashtirish tizimlarini takomillashtirishda, shuningdek, texnologiya va
jixozlarni modernizatsiyalashda mustaqil iqtisodiy baholashlar bo’lishi mumkin.
Texnologik jarayonlarning murakkablashuvi va jadallashuvi tufayli
zamonaviy ishlab chiqarish korxonalarni boshqarish ularni mikroprotsessor
texnikasi va boshqaruvchi hisoblash texnikasini qo’llab keng avtomatlashtirish
asosidagina samarali bo’lishiga erishiladi. Avtomatlashtirish talablari texnologik
jarayonlar loyihalanayotgan bosqichdayoq hisobga olinganda avtomatlashtirish eng
katta samara beradi.
Oʻzbekistonda tegishli xom ashyo manbalari boʻlishiga qaramay 20-asrning
30-yillarigacha Kimyo sanoati deyarli yoʻq edi. 1910-yillarda ohak kuydirish,
oʻsimlik boʻyogʻi olish, oltingugurt ishlab chiqarish, ishqoriy moddalar tayyorlash,
sovungarlik bilan shugʻullangan bir qancha kichik korxonalar (12 sovun zavodi,
neftni haydash zavodi, 2 boʻyoq fabrikasi) boʻlgan.
Zamonaviy kimyo sanoatining shakllanishi 1932 yilda qadimdan oltingugurt
qazib olingan Shoʻrsuv oltingugurt koni (Fargʻona vodiysi)ning ishga tushirilishi
bilan boshlandi. Bu korxona sobiq SSSRda ishlab chiqariladigan oltingugurtning
57% ini bergan va Ittifoqning oltingugurt mustaqilligini taʼminlashda muhim rol
oʻynadi. Kimyo sanoatining eng yirik korxonasi Chirchiq elektr kimyo kombinati
1940 yildan mahsulot bera boshladi. Shu yili 608,9 t ammiak, 961,7 t kuchsiz azot
kislotasi va 930 t ammiak selitrasi ishlab chiqarildi. 1940 y.da respublikaning jami
sanoat mahsuloti hajmida kimyo sanoati hissasi 0,8% ni, kimyo sanoatida band
boʻlgan ishchilar soni sanoat ishchilarining 1% ni tashkil etgan, sanoat ishlab
chiqarish fondining 7,4% kimyo sanoati hissasiga toʻgʻri kelgan.
20-asrning 90-yillari boshiga kelib Oʻzbekiston Respublikasi iqtisodiyotida
muhim oʻrinni egʻallagan kimyo sanoati barpo etildi. 1990 yilda 1762 ming t mineral
oʻgʻitlar (100% oziq modda hisobida), 154,9 ming t sintetik smolalar va plastik
massalar, 1735,2 ming t sintetik ammiak, 2859 ming t sulfat kislota, 52,6 ming t
kimyoviy tolalar va iplar, 226,2 ming t sintetik yuvish vositalari va sovun (yogʻ
kislotalari 40% hisobida) va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarildi.
Sulfat kislotasi kimyo sanoati tarmoqlari uchun muhim xom ashyodir.
Respublikada sulfat kislota ishlab chiqaradigan yirik quvvatlar Olmaliq "Ammofos"
AJ, Samarqand kimyo zavodi, Navoiy kon-metallurgiya kombinati, Olmaliq
konmetallurgiya kombinatida barpo etilgan.
|
