«Yangidan nimalarni bilib oldingiz?» qabilidagi ikki savoldan iborat

va ko'nikm alarini qo'llashi m u m k in bo'lgan vaziyatlarni m u h o k am a 
qilish b o iish i m um kin. Hosil qilingan tajribani q o lla s h g a doir 
bolalarga maslahatlar: ular o'z yaqinlariga nim alarni gapirib berish, 
m a z k u r m avzu y uzasidan nim alar haqida so'rash m um kin; qayer- 
ga borish, u yerda nim alarga e'tibor berish, qanday o 'yinlar o'ynash, 
m ustaqil ravishda nim alar qilish va hokazo. Yakunlovchi qismda m a sh ­
g'u lot m avzusini kelgusida yana yoritib borish zarurati bormi, bor 
b o i s a buni qanday y o i bilan am alga oshirish m um kinligini aniqlash 
m aqsadga muvofiqdir. M ashg'ulotning yakunlovchi qismidan pedagog 
bundan keyingi sinf m ashg'u lotlarini o'tkazishda bolalar tashabbusini 
rivojlantirish uchun ham foydalanishi m um kin. Sinfdan tashqari 
tarbiyaviy ishlarning individual va om m aviv shakllari, agar ularni 
tashkil etish va o'tkazishda ota-onalar bevosita ishtirok etsalar bolalarga 
tarbiyaviy t a ’sir ko'rsatishda ancha samarali b o iad i.
O Q IT U V C H IN IN G P E D A G O G IK FAO LIYATIDAG I
P S IX O L O G IK T O ‘SIQ L A R
Inson qachonki u o'z g'oyalarini am alga oshirsa, o'z qobiliyatlarini 
ishlatsa va shu odam uchun o'zgacha subyektiv m azm u n g a ega 
b o ig a n , o'z ishlariga va o'z qadriyatlarining tizim iga qarshi chiqishga 
m ajburlanm aganda o'z hayotidan t o l iq qoniqish hissi paydo b o ia d i. Bu 
tizim n in g ortiqcha inersiyaligi, ishonchlarini psixik m ustahkam ligi deb 
ko'rsatiladi. Boshqa tarafdan, qadriyatlar tizim ining harakatchanligi, 
o'zgaruvchanligi qabul qilingan qonunlarning qadrsizlanishida, har xil 
xatolarga y o i qo'yishda aks etadi. Insonning tashqi va ichki muhitidan 
chiquvchi m a lu m o tla rn in g ham m asi qadriyatlar va to'siqlar tizim i 
tom onidan kuzatiladi. Psixologiyada psixologik to'siqlar odam ga 
m a l u m bir harakatni muvaffaqiyatli bajarishga xalaqit qiluvchi ichki 
to'siqlar (istamaslik, qo'rquv, o'ziga ishonmaslik va hakozo) deb 
tushuniladi. Psixologik qarshiliklar y ig in d is in i himoyalanish uchun 
ishlatib, tashqi m uhitning turli xil akslarini yaratam iz. Har bir odam 
tashqi axborotlar yig'indisidan uning ruhiy hayoti bilan hech qanday 
qarshi chiquvchilarni kiritmay; o'z gartiriladigan m a i u m o tn i tanlaydi. 
L ekin dunvo haqidagi bu tasav v u rn in g saqlanishi anchagina fikrlash 
ijodiy jarayoniga to'siq b o l a oladi. Shuning uchun kirib keluvchi yangi

m a iu m o tla rn i buzuvchi, him ovalashning t a ’siridan ishonchni ozod 
qilish degan masala kelib chiqadi.
Q a dim dan yangi va no m a’lum hodisalar odam larda xavotir ham d a 
qo'rquv tug'dirgan. D em ak, salbiy jinslarning paydo b o l is h i bilan 
individual va jam langan onglarning streotip b o lis h in i hayot tarzi, 
insonparvarning qiziqishi va odatlariga qarashli b o i g a n innovatsiyalar, 
ularda ko'ngilsiz taassurotlarni paydo qilishi m um kin. B u hoi hayotiy 
ehtiyojlarining xavfsizlik, himoyalanish, o'zini hayot da topish bilan 
b ogiiq. E. Yermolayeva tom onidan innovatsiyada quyidagilar ajratiladi:
a) ju d a tez kiritiladigan innovatsiyalar;
b) ju d a ko'p kiritiladigan innovatsiyalar (doimiy);
d) ko'p hajmli (tizimli) innovatsiyalar;
e) alternativsiz innovatsiyalar.
Psixologik qarshiliklarning shunday transformatsiyasi yangilik 
kiritishning turli bosqichlarida har bir aniq holatlarda (obyektiv 
va subyektiv) to ’siqlar determ inantini o'rganish, uni turli usullar 
bilan boshqarishning y o i l a r i n i ishlab chiqish va tadqiq etishni talab 
etadi. M.V .Kroz uning ko'rinishini ijtimoiy o'rgatishi, aniqrog'i, 
ushbu o'rgatishning negativ qiitbi deb hisoblaydi. Shunday yo'nalish 
m uam m o n in g chegarasini kengaytirishga yordam beradi ham d a psixo­
logik to'siqlarda ham salbiy, ham ijobiy qutblarida diqqatni o'rnatadi. 
Him oyalanishning barcha turlari um um iy xususiyati -* ularni anglay 
olmaslik, shuning uchun him oya qiluvchi m exanizm lar ishining 
faqat tashqi ko’rinishlarini kuzatsa b o ia d i. Odatiy xulq zaiflashadi: 
qo'rquv, o'ziga ishonmaslik, xavotirlanishlar paydo b o li s h i m um kin. 
Yoqimsiz m a l u m o t n i eshitib, inson unga har xil m unosabatda b o lis h i 
m um kin. Tezda uning ahamiyatini kichraytirish (unga istalmas edi) 
uni bajarilishiga im koniyat yo'qiigini bilib o'z xohishlarining darajasini 
pasaytirish, uning muvaffaqiyatsizligi omillariga diqqat qilm aslikka 
urinadi. Psixologik him oyaning yaqin o'rganilgan ko'rinishlari m axsus 
nom larga ega b o ld i: inkor etish, susayish, ratsionalizatsiya, chiqarib 
qo'vish. proyeksiya, indentafikatsiya, begona bo'lish, o'rin alm ashish va 
boshqalar. Pedagogik jasorat o'z xulqining o'zgarishi haqida yechim - 
ni qabul qilishida eng m uhim on lard an biri b o ia d i. Shu paytda kuch, 
vositalar, n o m a l u m m unosabatda yutuq munosabati qo'rquv va yangi- 
lanish bilan qiziqishlarning aralashm asidan varatiladi. Izlanish jasorati-
111

ning m a ’nosi yangilashga qiziqligining to'g'ri v o l i n i tanlashdan iborat. 
Kirituvchi jasorat vangilanishni yangiliklar kiritishga o'tkazib ko'rishda 
shunday o'tkazishning istagan va zararli natijalarning solishtirishdan 
kelib chiqadi. Pedagog xulqining o'zlashtirish m exanizm laridan biriga 
indentifikatsiya qaravdi. Indentifikatsiya - ongsiz ravishda o'zini boshqa 
odam bilan solishtirish va o'ziga yoqqan hissiyot sifatlarining unga 
o'tkazilishi. Bu o'z individual]igining chegaralarini kengaytirish bilan 
o'z ini boshqa insonga ko'tarib qo'yishi ekan: agar inson o'zining m enga 
boshqasini kiritsa, uning fikr, his yoki harakatlarini olib keladi. O 'zini 
«nam una» o'rniga qo'yib ko'rib, o'zining «m en» m arkazini um um iy 
fazoda joylashtirib, u mehrlikni, emmotsiyani, boshqasini o'zidek 
sezish va uni yaxshiroq bilib olish m um kin, am m o kechinm alarini 
tushunishi um um iy his va tu y g ’ular orqali individualliklarning 
«qo'shilishini» anglatadi. Indentifikatsiya faqatgina o'zini birortasi 
bilan solishtirganda emas. balki o'zini m a i u m bir boTimga, sinfga 
psixologik tur ko'rinishida ishlanadi. Demak, o'qituvchilar, u yoki 
bu pedagogik oqim ning davomchilari («Zankovetslar» va boshqalar) 
o'zining ichki dunyosiga ular tom onidan hurm at qilingan insonlarning 
qadriyatlarini kiritadilar. Pedagogik oqim ga kirilishi o'z hurm at ini 
qadrlash tuyg'u sini shakllantiradi, o'z hurm atini oshiradi, chunki 
o'qituvchi o'z idan baland, zo'r hodisaga qarashliligini sezadi. Bu 
o'qituvchiga kuchli b o iis h g a . him oyasizlikni yechishga yordam beradi. 
Indentifikatsiya o'zini tarbiyalash vositasi bo'lib. uning asosi boshqa 
o dam lar his va ahvoli bilan emotsional um um iylikni sezishdan iborat.
Turli xil psixologik him oyalarni ko'rib chiqish odam ni tinchlantiradi, 
qadriyatlar tizimini o'zgartiradi va bu tizim ga vangilanishni kiritadi: 
boshqalar esa yangilanishning inkor etishiga yordam beradi va o'z ichki 
«m en»ni saqlab qoladi. Lekin pedagogik yangilanishlarni o ‘zlashtirishni 
ijtimoiy himoyasini yaratuvchi ijtimoiy jam oaga, pedagogik jam iyatga 
bog'liq. Ijtimoiy himoya - bu jam iy atd a bor bo'lgan xalq usullari, ular 
qaram a-qarshilikdan va tushunm ovchilikdan tug'iladi. A ntipedagogik 
to'siq - jam iyatshunoslik. psixologik adabiyotda an'anaviy ishlati- 
ladigan tushuncha. Psixologik, ichki shaxsiy to'siq o'qituvchining 
individual xossalardan va o'zi kiradigan jam o a n in g ijtimoiy-psixologik 
belgilaridan kelib chiqadi.
112

Psixologik to'siq bilan b o g i i q b o i g a n yangilanishga qarshilik degan 
ichki sabablar mavjud.
Ijtimoiy to 4siqlarni shakllantiruvchi jarayonlaridan biri inson 
ustidan kulishdir. Insonni yenga olish uchun uning kam chiliklarini 
anglab olish va sezdirish kerak. B oshqa jarayonda - ijtimoiy mavqeini 
tekshirish, ham yuqori, ham past mavqe okz afzallik va kam chiliklariga 
ega. O datda o'qituvchi afzaliiklar va kam chiliklarni qo'shib yozish 
o'qituvehining mavqeini aniqlashdan so‘ng va mavqega binoan amalga 
oshadi. Bu narsa ko‘proq o'zini oqlash va o4z mavqeyini him oyalagan 
chuqur ehtiyojini bildiradi. Agar o'qituvchi pedagogik ja m o an in g
kutishlariga mu no sib b o i m a s a , u nda uyat hissi - his u y g ‘onadL Shu 
hisni o'qituvchi «M en» konsepsiyaga binoan boshqaradi. Shu konsep- 
siya shaxsiy tajriba emas, balki m adaniyat natijasidir. Eng m uhim
operatsiyalardan biri - personifikatsiya ijtimoiy harakatlarni aniqlaydi. 
Personifikatsiya proyeksiya va indentifikatsiya m exanizm larni bajaruvi, 
shunda salbiy qiliq va uyg'otishlar qanday sabablarga ko4ra mos b o i g a n
o‘qituvchiga yo'naltiriladi. Bunday holatda innovator - o‘qituvchining 
salbiy xossalari: urishqoq, m ahm adona, kasbiv bilim va ko'nikm alarni 
uncha bilmaydi. deb o'zidan qo‘shib yozadilar.
0 ‘qituvchining pedagogik faoliyatini olib borishga xalaqit beradigan 
psixologik to’siqlar. Psixologik to ;siqlar, «komplekslar»ni yaxshi 
o4zlashtirib, ulardan kechishi zarurdir. Xulqning va ichki dunyosining 
standartlashtirishi 
pedagogning 
faoliyatida 
y o i - y o ‘riq 
qonunlari 
ju d a katta aham iyatga egaligi bilan kuzatiladi. O ngda pedagogik 
faoliyatining shaxssiz tayyor nam unalari ko‘payib boradi. Biroq 
jam iyatning rivojlanishi o‘qituvchidan pedagogik xulqni, y a ’ni aktiv va 
tizimli ijodni uning pedagogik faoliyatida talab qiladi. 0 ‘qituvchining 
pedagogik faoliyatini olib borishga xalaqit beradigan psixologik 
to4siqlarni 
um um lashtirib 
yangilik 
kiritishlarga 
o ‘qituvchilarning 
ko'proq qarshilik bildirish sabablarini ta ’kidlab o l i s h zarur.
1. O 'zgarishning maqsadi o'qituvchilarga tushuntirilm agan yashirin 
gapning ikki m a ’nosi xavotir va n o m a i u m li k n i keltiradi. N o m a i u m d a n
qoTquvi har qaysi yangi usulga o'qituvchilarni y o ila s h i mum kin.
2. 0 ‘qituvchilar yangilikni kiritishda, rejalashuvda va ishlab 
chiqarishda qatnashmaganlar.
113

3. Jamoa aifanalarini diqqatga olmaslik o*z ishining odatiy usuli.
4. Yangi usullarga subvektiv munosabali va qo'rquv. mavqe. 
yo'qotish hislari.
5. Ish hajm ining ko'payishi rahbar o ‘qitu\'chiiar faoliyatida, o ’zga- 
rishlarni rejalashtirmasa, shun da qo'rqish paydo b o la d i.
6. Yangilik kirituvchi ( g ’oyali odam) hurniat va ishonchga ega 
bo’lmasa. Afsus. ko'pincha o'qituvehilar loyihaga enias,, uning mualli- 
figa qaraydi. Agar bu insonning hurmati kichik 

Download 7,6 Mb.