Savol va topshiriqlar
3, Jam iyat va shaxs bir-biri bilan qanday m unosabatda b o ia d i?
2. «Tarbiya» kategoriyasi tushunchasini ochib bering.
3. «D idaktik tizim » tushunchasini izohlang.
4. TaTim m uassasasining tarbiyaviy vazifasi qanday?
5. «Tarbiyaviy ta'sir» koTsatish sifati qanday?
6. In no vat si on m aktabning tashkil topishida didaktik qarashdagi texnologiya
nim adan iborat?
116
VI
BOB.
KREATIVLIK. KREATIVLIK
MUAMMOSIGA ZAMONAVIY YONDASHISH.
Pedagogika va psixologiyada kreativlik xususiyatlarining rivoj-
lanishi, T a i im n in g zamonaviy globallashuv va axborotlashuv sharoitida
rivojlanishi va takom illashuvini innovatsiyalarning turli shakllarini
tadqiq etm asdan, bugungi kunda mutaxassisni nim aga va qanday
tayyorlashga bir qator yondashuv va m unosabatlarni tam ovillar a so
sida ko‘rib chiqm asdan amalga oshirish m u m k in emas. Shu bilan
birgalikda. oliy m aktab pedagogik tarkibi jad al rivojlanayotgan inno-
vatsion t a i i m tizimi, birinchi navbatda, ijodiy qobiliyatlar, ijod
potensiali, o'z-o*zini ijodiy rivojlantirish, ijodiy individuallik va k re a
tivlik taiablariga javob berish m uam m osiga katta e'tibor qaratishi
lozim. Shaxsning ijodkorlik imkoniyatlarini tadqiq etishga b o i g a n
ijtimoiy buyurtm a kreativlik m u am m osining alohida m uhim ligini
belgilaydi. Shaxsiy ijodkorlikning d inam ik (rivojlanib, o ‘sib boruvchi)
tasniflanishi kreativlik va uning asosiy qirralarida aks etadi. Biroq.
kreativlik psixologiya va pedagogika fa n la rining belgilangan ilmiy
kategoriyasi b o isa -d a , «kreativlik» tushunchasi tegishli lug4 at lard a
munosib defferensiyasini topm agan va ijod psixologiyasida yetarli-
cha aniqlanm agan. O i i la b ilmiy ishlarda ilmiy ijodkorlikning u
yoki bu qirralariga turlicha yondashib, har xil darajada qam rab
olinayotganligiga qaram asdan, hozirgacha na m u am m o n in g o'ziga
va na unga taalluqii b o i g a n amaliy savollarga nisbatan yagona to 'x tam
mavjud emas.
Hozirda, rivojlanishning zam onaviy bosqichida, m a z k u r an'analari
inson faktorining hal qiluvchi o‘rnini belgilamoqda. Bu faktorning
fenomenologiyasida ijodkorlik uning belgilangan asosini tashkil etadi,
Ijodkorlik inson fenomenining nam oyon b o ia d ig a n y u k s a k ko'rinishi
b o iish ig a qaram asdan, u eng kam o'rganilgan soha bo'lib, tabiiy
qonuniyat sifatida qaraladi. Gap shundaki. ijod jarayonining tabiatidagi
117
tasodifanlik, kutilm aganlik avval-boshdanoq uning zam onaviy ilmiy
m etodlarda owrganish im koniyatini chegaraladi. Zamonaviy fan imko-
niyatlari ijodkorlik tabiatining mavjud dalillar va savollarni t o i i q qoniq-
tiradigan universal tushuntirish im koniyatiga ega emas. H ozirgacha
V atanim izda va chet ellarda to'plangan bilim lar ijodkorlik psixologiyasi
m ohiyatini tushunishga vetarli emas. jam iy at taraqqiyoti tajribasida
psixologiya va pedagogikada ijodkorlik psixologiyasi sohasida izla-
nishlarni faollashtirish taqozo etilmoqda. chunki ijodkorlik natijalari
faqatgina shaxsiy tasnifga ega emas. balki ijtimoiy ahamiyatga egadir.
Psixologiyada ijod va ijodiy faoliyat m uam m osini o’rganuvchi
alohida vo’nalish - ijodkorlik psixologiyasi yoiialishi vujudga keldi.
Ijodkorlik psixologiyasining asosiy m aqsadi psixologik qonuniyatlar,
ijod jarayoni m exanizm i va kreativ
[creativity
- inglizcha
ijodiy)
likni
o4rganishdan iborat. ljodkorlikka rivojlanishning asosiy m exaniz m i
sifatida (N.V. Kipiaki, A.M. M atyushkin, Y.A. Ponomarev, I.N. Semenov
va
boshqalar)
qaraladi
va
uning
oi'g anilishi
M .S .B e rn sh tey n ,
V.S.Bibler, V.K.Shkin, O.K. Tixomirov, E.G. Yudin va boshqalar nomi
bilan b o g iiq .
Psixologik ijodkorlikning kreativlik deb nomlanuvchi yo ‘nalishi
ustida g'arb olimlari: J. Gilford, S.Liding, V.Smit. D. X alperik va
boshqalar izlanishlar olib borishgan. Chet el olim larining kreativlik
tushunchasi haqidagi izlanishlarini tahlil qilib va um um lashtirib
R. X am eni yozadi: «Kreativlik o ’zida yangicha yo'sinda am alga
oshirilgan ow
zlashtirish to i q in i n i (M akkelif), yangicha aloqadorliklarni
aniqlash (Kyubi), yangicha m unosabatga kirishish (Rodjers). yangi-
liklar (Lassuel). ongning yangicha e'tirozlariga sabab b o iu v c h i
faoliyatidir». K o'pchilik tadqiqotchilar kreativlikni belgilashda shaxs-
ning o'ziga xosligi va xususiyatlariga e'tibor qaratadilar. J.G ilfo d n in g
fikricha, kreativlik va ijodiy imkonivat qobiliyatlar va ijodiy tafak-
kurga ta ’sir etuvchi om illar yig’indisi sifatida nam oyon b o ia d i.
E. Torrens kreativlikni yechim larni topishda bilim larning vetarli
b o im a s lig i m uam m osi, qiyinchiliklar qarshisidagi indentifikatsiya
va tax m in la rn in g shakllanishi. y ec him larning topilish jarayoni deb
qaraydi. (E. Torrens. 1996-y.)
Ijtimoiy-psixologik va ijtimoiy-boshqaruv darajasida - ijodkorlik
determ inantlari borasida, ja m o a ijodkorligini boshqarishda tashkilot-
118
chili к muam mosi, ja m o an in g funksional-rolli differensiyasi ycnialishi
bo'yicha izlanishlar olib borilmoqda. Kreativlik ijodiy tafa kkurning
yangi mahsuli yoki natijasi ekanligi yuzasidan bahslar hall ham ayrim
oiimlar orasida davom etmoqda. Boshqa izlanishlarda ijodkorlikning
vangilik yaratishdagi yetakchiligi t a ld d la n a d i. V. A rte y m n in g izlanish-
larida ijodkorlik uning mahsuli b o l g a n obyektga qarab baholanmaydi,
deb aniq munosabat belgilanadi. Uning fikricha: «Kreativlik bilim.
faoliyat va istakning u y g ’unligi».
Psixologiyada
evristika
m uam m osini
o'rganish
borasida
V.N. Pushkin: «Evrestik. faoliyat shunday psixologik jarayonki. uning
yordam ida m uam m o vechimi topiladi. yangi vondashuv ishiab ehiqiladi.
evrestik faoliyat deb ataluvchi qandaydir vangilik yaratiladi», degan
edi. K reativlikning tasniflanishi kasbiy faoliyat jarayonida nam oyon
b o iu v c h i psixik komplekslar tarkibi bilan b ogiiq. K reativlikning
psixologik izlanishlardagi asosiy u rg ‘u m uam m olarni mustaqil yechishga
undovchi, o'ziga xos katta hajmdagi g'oyalarni y uzaga keltiruvchi va
ularning o'ziga xos yechim ini topishga asos b o iu v c h i individning
intellektual va shaxsiy qobiliyatiga qaratiladi. Kreativlik istisno etilgan
va g'aroyib fenomen deb baholanuvehi dastlabki izlanishlardan farqli
ravishda, zam onaviy izlanishlarda kreativlik har bir shaxs ega b o iis h i
m u m k in b o l g a n individ kompleksi sifatida qaralmoqda. Bu kreativlik
m uam m osiga turlicha yondashuvlarda namoyon bo iad i: u faqatgina
har bir shaxs ham q o i g a kirita olmaydigan natija enias. balki refleksi
va C z -o ’zim baholashdagi shaxsning yangicha si fat ko'rsatkiehi deb
o'rganilmoqda, Kreativlik haqidagi ko'pgina izlanishlarda har bir
shaxsda u yoki bu daraja va m iqdorda mavjud b o la d ig a n psixologik
kreativlik m exanizm i va ijodkorlik imkoniyatilariga asosiy e l i b o r
qaratilmoqda.
A n ’anaviy psixologiya va pedagogikada kreativlikka shaxs kate-
goriyasi sifatida qaraladi, uni talqin qilish. aniqlash borasida bahslar
yuritilgan: Kreativlik tafa k k u r sifatida (J. Gilford, Y.K. Tixomirov)
voki intellektual faollik sifatida (D.B. Bogolevskaya, L.B. Yermolayeva-
Tomina), yoki shaxs sifatlarining integratsiyalashuvi (Y A . Ponomarev
va boshqalar). Biroq oliy t a i i m pedagogikasi (kreativ androgogika)da
uning si fat k o ls a tk ic h in i va namoyon b o iis h darajasini aniqlashning
o'zi yetarli emas. Kreativlik biryoqlam a salbiy jihat sifatida qaralsa-da,
119
uning m u am m o la r tizim i um um lashtiriladi va bir butunlikni tashkil
etadi, bu ayniqsa o'z ida ta'lim jarayonida ijodiy t a i i m va tarbiyani
m ujassam lashtirgan shaxsning ijodiy im koniyatlari va kreativlikni
rivojlantirish jarayonida oliy m aktab pedagogikasiga taalluqlidir.
Shu sababli. kreativlikni rivojlanish imkoniyatlarini kreativ t a i i m
va tarbiya jarayonida shaxs kategoriyasi sifatida o'rganish zarur.
G 'tg a n asrning 60—70-yillari pedagogikada kreativlik m uam m osini
o'rganishda keskin burilish yillari b o id i. Shu davrda ijodiy izlanuvchan
pedagog-novatorlar
paydo
b o id i.
Novatorlar
erishgan
natijalar
nafaqat pedagoglarni, balki psixologlarni ham qiziqtirdi. ular ijodiy
t a i i m i n i n g psixologik tom onlarini.
ijod faoliyatining pedagogik
psixologiyadagi m exan iz m in i o ’rgandilar. (V.V. Davidov. l.A .Z im n ay a,
N.V. K uzm ina, A.M. M a tyushkin, Y.A. Ponomarev, R.A. M avlonova
rahbarligidagi pedagogika fanlari ilmiy-tekshirish instituti jamoasi.)
Kreativlikni o'rganishda am alga oshirilgan nazariy tahlil uni kasbiv
anrogogikada q o ila s h n in g u m um iy qonuniyatlari va o'ziga xosligini
aniqlash im konini beradi (V.M. Morozov). Biz kreativlikning tizim lilik
tuzilishidan kelib chiqib, unga shaxsning o'ta intellektual-evristik jihati
sifatida emas, balki shaxsni qadtiovchi, tabaqalashtirilgan t a i i m sifatida
qaraymiz. Kreativlik - shaxsni rivojlantiruvchi kategoriya sifatida inson
m a iiav iy atin in g ajralmas qismi bo'lib. shaxsni o'z -o'zini rivojlantirish
omili. shaxsiy jo n b o zlikning asosi, shaxs ega b o i g a n bilim larning
ko'p qirrali ekanligida emas, balki yangi g'oyalarga intilishda va o'rna-
tilgan stereotiplarni yangilik yaratish jarayonini isloh qilish va o'zgarti-
rishda. hayotiy m uam m o la rn i yechish jarayonida kutilm agan va nooda-
tiy qarorlar chiqarishda nam oyon bo’ladi. Kreativlik jarayonini tashkil
etish va boshqarishning m urakkabligi shundaki, bunda ijodiy indivi-
duallikning nafaqat ongli. balki ongosti tushunchalari paydo bo'ladi.
Kreativlik tabiatini o'rganish m uam m osiga b a g is h la n g a n psixologo-
p edagogik adabiyotlarni tahlil qilib, odatda. intellektual kreativlik
masalasiga duch kelamiz. Ijtimoiy va aniq pedagogik kreativlik sohasida
am alga oshirilgan izlanishlar ancha kam. K o'p hollarda tadqiqotchilar
pedagogik kreativlik emas, balki pedagogik muloqot jarayonini o'rga-
nadilar, o'qituvchi va o'quvchi muloqotini yaxshilash uchun tavsiyalar
beradilar. Pedagogika va psixologiyadagi kreativlik tabiati uning rivojla-
nishiga ta'sir ko'rsatuvchi ichki va tashqi om illar haqidagi yuqorida
keltirilgan fikrlarni um um lashtirib quvidagicha xulosa chiqarish
120
mumkin: bu xodisa yaxlit va tuzilish jihatdan tushunish uchun yagona
tushunchalar tizimi mavjud emas. Inson shaxsida kreativlik, uning
darajasi, tuzilishi va o4ziga xosligi inson individualligining boshqa bir
jixatini o'zlashtirish jarayonining o4ziga xosligi va shaxsiy xususiyatlari
bilan uzviv bogiiq. Bu bogiiqiikni tasniflash kreativlik hodisasining
kelajakda o'rganilishi kutilayotgan yangi bir yo4nalishidir. Kreativlikni
intellektual kreativlik va ijtimoiy kreativlikka b o iish mumkin. Intel
lektual kreativlik analiz va sintezdan iborat. Analiz va sintez qila olish
qobiliyati umumiy intellektning asosidir. Ijtimoiy kreativlik o4zida
kasbiy kreativlikni mujassamlashtiradi. uning ko'pgina turlari orasida
pedagogik kreativlik ham mavjud. Pedagogik kreativlik kommunikativ
va didaktik kreativlikdan iborat. Didaktik kreativlik o4zida intellektual
boyliklarga intilish va shu bilan birga novatorlik qobiliyatida namoyon
boiadi. Kommunikativ va didaktik kreativlik pedagogik qobiliyatning
asosi hisoblanadi. Pedagogik qobiliyat ijodkorlik qobiliyatiga ta’sir
ko'rsatadi va o'z navbatida ichki sezimni rivojlantiradi. Pedagogik
ijodkorlik qobiliyati, ichki sezim va umumiy intellekt kesishganda ijod
mahsuli yaratiladi.
Kreativlikni rivojlantirishda kreativ insonlarni kreativmas inson-
lardan farqlovchi hissiy chizgilari (o4z-o4ziga ishonch, tajovuzkorlik,
o4z-o‘zidan qoniqish, ijtimoiy cheklovlarga va boshqalar fikriga
toqatsizlik) individning shaxsiy o'ziga xosligi katta ta’sir ko4rsatadi.
Kreativlikning motivlikka munosabatini belgilovchi yagona qarashlar
tizimi mavjud emas. Nuqtayi nazarlardan biriga ko4ra, kreativlikda
individ o'z imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanadi, faoliyat-
ning yangi qirralarini izlab topadi. Boshqa bir nuqtayi nazarga ko'ra
kreativ kishilarni motivlashtirish, tavakkalchilikka intilish, o4z imkoni-
yatlari chegarasini aniqlashga intilishdir. Aytish mumkinki, har ikkala
nuqtayi nazar ham o4zida kreativ insonlarning, motivlashning indivi
dual variantlarini mujassamlashtirgan. Innovatsion faoliyatning o4ziga
xosligi muammosida o'qituvchi xulq-atvorining o'quvchilar kreativ-
ligini rivojlantirish bilan bogiiq tasniflanishi katta ahamiyatga ega,
chunki oxir-oqibat bilim emas, balki rivojlanish omili b o ig an alohida
malakalar va ularning xulq-atvorga qo'llanishi muhimdir. Torransning
izianishlarida o'qituvchi xulq-atvorida bolalar kreativ rivojlanishiga
ijobiy ta’sir ko'rsatuvchi dalillar keltirilgan: ijodiy fikrlash qiymatini
baholash, bolalarni atrofdagi qo'zg'atuvchi omillarga nisbatan sezuv-
121
chanligini oshirish, obyekt va g'oyalarni erkin boshqara olish. ijod
jarayoni haqida konstruktiv axborotni rivojiantirish, tanqidchilikni
emas, konstruktiv tanqidni rivojiantirish, o'z-o'ziga hurmatni orttirish,
baholanishdan qoi'qish hissining oldini olish va boshqalar. Shunday
qilib, potensial kreativlik imkoniyatlar kreativligidir.
Imkoniyatlar kreativligi amaldagi kreativlikka - dolzarb kreativ™
likka aylanishi uchun. dastlabkisi m a iu m faoliyatda o'zlashtirilishi
uchun ichki o'zgarishlarga duch keladi. Shunday qilib,
kreativlik
o'zlashtirilganlar asosida rivojlantiriladL. kevinchalik
o'zgartirishlar
kiritiladi, o'qituvchining mavjud tajribasi qayta tuziladi.
Pedagogik
innovatsivalarga moslashishdan toki qayta tuzishgacha
b o i g a n y o l
o4qituvchi innovatsion faoliyati dinamikasi asosini tashkil qiladi.
Oiimlar pedagogik mahoratning quyidagi uch darajasini ko‘rsa-
tadilar: birinchi daraja - bu sinf bilan elementar munosabat. O'qituvchi
teskari aloqani qoilaydi, uning natijasiga ko'ra ow
z harakatlarini belgi-
laydi. Lekin bu faoliyat metodik q ol Ian malar yoki boshqa o'qituvchi
tajribasi asosida amalga oshiriladi. Ikkinchi daraja - dars faoliyatini,
lining
rejasini
tuzishdanoq
optimal lashtirish
bosqichidir.
Bunda
ijodkorlik o‘qituvchiga m aiurn maqsadni amalga oshirishda mazmun,
metod va shakllarni to 'g li tanlashdan iborat. Uchinchi daraja -e v ristik .
Pedagog o'quvchilar bilan jonli muloqotning ijodiy imkoniyatlarini
qoilaydi. O'qituvchining eng yuqori darajadagi ijodkorligi uning
to liq mustaqil faoliyatida namoyon boladi. U avvaldan m a iu m
boigan usullarni qollashi mumkin, ammo u ularga o'zining shaxsiy
munosabatini
qoilaydi.
O'qituvchi
ijodiy
individualligi, tarbiya»
lanuvchining shaxsiy o'ziga xosligL ta'limning aniq darajasi, tarbiyalan-
ganlik darajasi, sinfning rivojlanish darajasini hisobga olgan holda
zaruriyat taqozo etgan darajada ish ohb boradi Tayyor tavsiyalarni
am aid a qoilash darajalari ham farqlanadi:optim.allashtirish? evristik
daraja, shaxsiy, mustaqil. Tadqiqotchilar fikrlari orasida kreativ insonlar
boshqalarga taqlid qilmasdan. o'zlari tanlagan faoliyatlarining barcha
bosqichlariga ijodiy vondashadilan degon fikr yetakchilik
qiladi.
Oiganilayotgan muammoga V.A. Slastenin, L.S. Podimova, N.M. Gnatko
qarashlari bilan birgalikda, kreativlik mexanizmini ikki turga bolishni
taklif qiladilar: potensial va dolzarb. Potensial kreativlik - muallifning
fikricha, kreativlik faoliyatidir, individumni potensial joylashuvi m a iu m
tashqi sharoitlarda dolzarb kreativlikni egallashning
asos
tavyorgarligini
tashkil etadi; potensial kreativlik - ijodning subyektiv zarur sharoitidir.
V.A. Slastenin, L.S.Podimova potensial kreativlikning dolzarb kreativ-
likka izchil taqlid qilish mexanizmi orqali o‘tishi muammosiga o‘ziga
xos yondashganlar. Shunday qilib, kreativlik taqlid qilish, nusxa
ko'chirishdan ijodiy nusxa ko'chirish. taqlidiy ijod va haqiqiy ijod-
korlikka tomon rivojlanib boradi. Tabiiyki. barcha o‘qituvchilar ham
kreativ rivojlanishning barcha bosqichlari bilan tavsiflanmaydilar:
ba'zilar tayyor metodik tavsiyalardan nusxa olib, faqat birinchi darajaga
erishadilar; ikkinchilari to iiq konsepsiya va tizimlarga ega boim asdan
turib. ba'zi metodik usullarga o‘zgartirishlar kiritadilar, uchmchilari
ma'lum g ^ y a asosida to‘liq mazmun, metod va shakllarni ishlab
chiqadilar; toilinchilari esa ta i im va tarbiyada o'zlarining konsepsiya
va metodikalarini tavsiya etadilar. Yuqoridagilarga munosabat bildirib
aytish mumkinki, dastlabki uchtasi taqlid bosqichida boiib, to‘rtinchisi
ularga qarama-qarshi tarzda ijod bosqichida. Intellektual faollik
darajasini belgilangan kreativlik bosqichlari bilan taqqoslash, ikkala
yo‘nalish orasida ma'lum mutanosiblikni. innovatsion-pedagogik faoli-
yatning bir necha bosqichda takomillashib borish darajasidagi tushun-
chalarni aniqlashga imkon berdi. Pedagog faolligining borgan sari
yuqoriroq darajadagi faoliyatga ko'tarilib borishni kelajakda innovatsion
ta'lim strategiyasini tashkil qilishni belgilavdi.
|
