|
O‘quvmashg‘ulotining ta’lim texnologiyasi modeli
|
| bet | 13/96 | | Sana | 27.01.2024 | | Hajmi | 7,26 Mb. | | #146974 |
Bog'liq 2 Axborot xavfsizligi Anvardinov Jasurbek
Mashg‘ulot vaqti-80 daqiqa
|
O‘quvchilar soni: 26 –31 gacha
|
Mashg‘ulot shakli va turi
|
Nazariy-yangi bilimlarni egallash bo’yicha O‘quv mashg‘uloti
|
O‘quv mashg‘ulotrejasi
|
Virus nima?
Kompyuter viruslari qanday hosil bo’ladi?
Kompyuter viruslari xususiyatlari
|
O‘quv mashg‘ulotiningmaqsadi: O‘quvchilarga Kompyuter viruslari va virusdanhimoyalanish bo’yicha bilim va ko’nikmalarini shakllantirish
|
Mashg‘ulotdan kutilayotgannatijalar:
|
Kompyuter viruslari, ularning yaratilishi va maqsadi, ulardan himoyalanish bo’yicha
tushuncha shakllantirish
|
Pedagogik vazifalar: Kompyuter viruslari
to’g’risida tushuncha beradi;
Kompyuter viruslarining yaratilishi to’g’risida tushuncha beradi;
Virus xususiyatlari to’g’risida tushuncha
beradi;
|
O‘quv faoliyati natijalari:
Kompyuter viruslarini yoritib bera oladilar;
Kompyuter viruslarining yaratilishi haqida ma’lumotlarni yoritib beradilar;
Virus xususiyatlarini yoritib beraoladilar;
|
O‘qitish metodlari
|
Axborotli kichik ma’ruza, tushuntirish, namoyish etish, aqliy hujum
|
O‘qitish vositalari
|
O‘MT,ma’ruzalar matni, kompyuter, videoproektor, slayd
|
O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
|
guruhli, juftlikda
|
O‘qitish sharoiti
|
Maxsus jixozlangan o‘quv xona (kompyuter o‘quv xonasi)
|
Qaytar aloqaning yo‘l va
vositalariningyo‘l va vositalari
|
Tezkor so‘rov, savol-javob, test, misol va mashqlar, berilgan o‘quv topshiriqlarini baholash
|
O‘quv mashg`ulotining texnologik xaritasi
Ta’lim shakli Ish bosqichlariva
vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O‘qituvchining
|
O‘quvchi-ning
|
O‘quv mashg‘ulo
-tiga kirish
(5 daqiqa)
|
Tashkiliy qism: O‘quvchilarni mashg‘ulotga tayyorgarligi vadavomatini tekshirish
|
Mashg‘ulotga tayyorlanadi
|
2. Asosiy bosqich
(65 daqiqa)
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish
Yangi fan bo’yicha o‘quvchilarning tushunchalarinianiqlashuchun o‘quvchilarga savollar beriladi, ularni baholaydi (1- ilova)
Maqsad va vazifalarni belgilanishi
Mashg‘ulotning nomi, rejasi, maqsad va o‘qitishnatijalari bilan tanishtiriladi;
Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiriladi;
O‘quv ishlarida o‘quvchilarni baholash mezoni vako‘rsatkichlari bilan tanishtiradi (2-ilova);
Ta’lim oluvchining bilimlarini faollashtirish
Tezkor so‘rov, savol-javob, aqliy hujum texnikalariorqali bilimlarni faollashtiradi;
|
Savollarga javob beradilar
Yozib oladilar Guruhlarga bo‘linadilar.
Javob beradilar
Diqqat qiladilar
Guruhlarda ishlaydilar
|
Yangi o‘quv metodlari bayoni:
Nazariy mashg‘ulotlarning rejasi va tuzilishigamuofiq, o‘qitish jarayonini tashkil etish bo’yicha xarakatlar tartibini bayon etadi.
Mavzu bo’yicha PowerPoint tartibida namoish vasharxlar bilan mavzu bo’yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi Yangi o‘quv materialini mustahkamlash
Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
Fikr almashadilar
|
3.
Yakuniy bosqich (10
daqiqa)
|
Mashg‘ulot yakuni:
O‘tilgan mavzu umumlashtiriladi, faol ishtirok etgano‘quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va rag‘batlantiradi;
Uyga vazifa berilishi:
Kelgusi mashg‘ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan
yo‘riqnoma beriladi
|
O‘z- o‘zini o‘zaro baholashni o‘tkazadilar.
Topshiriqni yozadilar
|
Baholash mezoni 1-ilova
№
|
Мazmuni
|
Baho
|
Og‘zaki so‘rov quyidagi mezonlar asosida
baholanadi
|
Mustaqil ishlar quyidagimezonlar asosida baholanadi
|
Uyga vazifa quyidagimezonlar asosida baholanadi
|
1.
|
Mavzu atroflicha
|
Mavzu o‘quvchi
|
So‘z boyligi, ifoda
|
5
|
|
to‘liq,asosiy fikr
|
tomonidan mustaqil
|
qilinishi va uslubi
|
|
|
va tushunchalar
|
ravishda atroflicha
|
adabiynutq
|
|
|
o‘zlashtirilishiga
|
to‘liq yoritilsa
|
talablariga mos
|
|
|
erishilsa
|
|
bo‘lsa
|
|
2.
|
Маvzu
|
Маvzu o‘quvchi tomonidan mustaqil ravishda asosiy fikrlaratroflicha yoritilsa
|
Ishni bajarishda grammatik, uslubiyxatolar uchrasa
|
4
|
|
asosan,asosiyfikr
|
|
|
va tushunchalar
|
|
|
qisman
|
|
|
o‘zlashtirilishigae
|
|
|
rishilsa
|
|
3
|
Mavzu
qisman
|
Mavzu o‘quvchi
tomonidan
|
Topshiriqni
bajarishda imlo
|
3
|
|
o‘zlashtirilis
|
mustaqilravishda
|
me‘yorlari va
|
|
|
higa
erishilsa
|
qisman yoritilsa
|
husnixat talablarigato‘liqrioya
|
|
|
|
|
qilinmasa
|
|
4
|
Mavzuning
ba‘zi
|
Mavzuning ba‘zi
elementlarini
|
Topshiriqni bajarishda
og‘zaki va yozma nutq
|
2
|
|
elementlarini
|
mustaqil ravishda
|
me‘yorlari
|
|
|
o‘zlashtirilish
|
qismanyoritilsa
|
buzilganbo‘lsa
|
|
|
iga erishilsa
|
|
|
|
5
|
Mavzuning
O‘zlashtirilishi yuqoridagi talablar darajasida
bo‘lmasa
|
Mavzuning yoritilishi
yuqoridagi talablar darajasida bo‘lmasa
|
Topshiriqni bajarishda
qo‘pol xatolarga yo‘lqo‘yilgan bo‘lsa
|
1
|
O‘tilgan mavzularni takrorlash:
O‘tgan dars yuzasidan og‘zaki so‘rov metodidan foydalanib savol-javobO‘tkaziladi.
Axborotni himoya qilish deganda nimani tushunasiz?
Axborotlarni himoyalashning vazifalari nimalardan iborat?
Maxfiylik nima?
Axborotni himoyalashning maqsadlari nimalardan iborat?
B/B/B usulidan foydalanib mavzuni kengroq yoriting.
ilova
ilova
Bilaman
|
Bilishni xohlayman
|
Bilib oldim
|
|
|
|
Izoh: O‘quvchilar berilgan topshriqlarni doskaga chiqib tushuntirib va taqdimot qilib berishadi.
Yangi mavzu bayoni
№-4-MAVZU: KOMPYUTER VIRUSLARI VA VIRUSDAN HIMOYALANISH
Reja:
Virus nima?
Kompyuter viruslari qanday hosil bo’ladi?
Kompyuter viruslari xususiyatlari
Bu nima va unga qarshi qanday kurashish kerak? Bu mavzuga o‘nlab kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga qarshi minglab professional mutaxassislar ko‘rab kom’aniyalarda ish olib borishmoqda. Bu mavzu o‘ta qiyin va muhimki etiborni talab qilmoqda. Kompyuter virusi ma`lumotni yo‘qotish sabablaridan biri va asosiysi bo‘lib qolmoqda. Viruslar ko’lab tashkilot va kom’aniyalarni ishlarini buzishga olib kelganligi ma`lum.
Shunday ma`lumotlar mavjudki, Niderlandiya gos’itallaridan birida bemorga Kompyuter qo‘ygan tashxis bo’yicha iste`mol qilingan dori oqibatida bemor olamdan o‘tgan. Bu Kompyuter virusining ishi bo‘lgan.
E`tiborsizlik bilan qilingan ishdan Kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. Inson kasallik virusi bilan zararlansa issiqligi o‘zgarishi, vazni o‘zgarishi, xolsizlanish va og‘riqning paydo bo‘lishi ko‘zda tutiladi.
Kompyuter virusi bilan zararlangan Kompyuterlarda quyidagilar kuzatiladi: dasturlarning ishlashining sekinlashishi, fayllarni hajmi o‘zgaradi, g‘ayritabiiy va ba`zi bir noma`lum xatoliklar, ma`lumotlar va sistema fayllari yo‘qotilishi. Ba`zi viruslar zararsiz ko’ayadi, lekin qo‘rqinchli emas. Bu viruslarekranga xato ma`lumot chiqaradi. Ammo, bir turdagi viruslar hujum qiluvchi, ya`ni, yomon asoratlar qoldiruvchi hisoblanadi. Masalan, viruslar qattik diskdagi ma`lumotlarni o‘chirib tashlaydi.
1 Virus nima?
Virus(Virus) inglizcha “yuqumli boshlanish”, “yomon boshlanish – buzuvchi boshlanish”, “yuqumli kasal” degan ma`nolarni anglatadi.
Mashxur «doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o‘xshatadi. Tartibli kotibani faraz qilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda qilishi kerak bo‘lgan ishlarni - qog‘ozlar qatlamini ko‘radi. U bir varog‘ni ko’aytiribbir nusxasini o‘ziga ikkinchisini keyingi qo‘shni stolga qo‘yadi. Keyingistoldagi kotiba ham kamida ikki nusxada ko’aytirib, yana bir kotibagao‘tkazadi.
Natijada kontoradagi birinchi nusxa bir necha nusxalarga aylanadi. Ba`zi nusxalar yana ko‘ayib boshqa stollarga ham o‘tishi mumkin.
Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, Faqat qog‘ozlar o‘rnida
endi dasturlar, kotiba bu - Kompyuter. Birinchi buyruq «ko‘chirish-nusxa olish» bo‘lsa, Kompyuter buni bajaradi va virus boshqa dasturlarga o‘tib oladi. Agar Kompyuter biror zararlangan dasturni ishga tushirsa virus boshqa dasturlarga tarqalib borib butun Kompyuterni egallashi mumkin.
Agar bir dona virusning ko‘payishiga 30 sekund vaqt ketsa, bir soatdan
keyin bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin. Aniqrog‘i Kompyuterxotirasidagi bo‘sh joylarni band qilishi mumkin.
Xuddi shunday voqea 1988 yili Amerikada sodir bo‘lgan. Global tarmoq orqali uzatilayotgan ma`lumot orqali virus bir Kompyuterdan boshqasiga o‘tib yurgan. Bu virus Morris virusi deb atalgan.
Ma`lumotlarni virus qanday yo‘q qilishi mumkin degan savolga shunday javob berish mumkin:
Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko’ayib o‘tib oladi;
Kalendar bo’yicha 13-sana juma kunga to’g’ri kelsa hamma xujjatlarni yo‘q qiladi.
Buni hammaga ma`lum «Jerusalem» («Time» virusi ham deb ataladi) virusi juda «yaxshi» amalga oshiradi.
Ko’ xollarda bilib bo‘lmaydi, virus qayerdan paydo bo‘ldi.
Virusni aniqlanishi shundaki, u Kompyuter sistemasida joylashib vako‘ayib borishiga bog‘lik. Misol uchun, nazariy jihatdan o‘eratsion sistemada virus davolab bo‘lmaydi. Bajaruvchi kodning sohasini tuzish va o‘zgartirish ta`qiqlangan sistema misol bo‘lishi mumkin.
Virus hosil bo‘lishi uchun bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma`lum bir sharoitda shakllanishi kerak. Kompyuter virusining xossalaridan biri o‘z
nusxalarini Kompyuter tarmoqlari orqali bajariluvchi obyektlarga ko‘chiradi.Bu nusxalar ham o‘z-o‘zidan ko‘ayish imkoniyatiga ega.
2.Kompyuter viruslari qanday hosil bo’ladi?
Biologik viruslardan farqli o‘laroq, Kompyuter viruslarini inson tomonidan tuziladi. Viruslar Kompyuter foydalanuvchilariga katta zarar yetkazadi. Ular Kompyuter ishini to‘xtatadi yoki qattiq diskdagi ma`lumotlarni o‘chiradi. Virus sistemaga bir necha yo‘llar bilan tushishi mumkin: ma’lumot tashuvchi qurilmalar, dasturiy ta`minot yuklangan CD-ROM, tarmoq interfeysi yoki modemli bog‘lanish, global Internet; tarmog‘idagi elektron pochta.
Ma’lumot tashuvchi qurilma virusdan zararlanishi oson. Zararlangan Kompyuterga ma’lumot tashuvchi qurilmani solib O‘qitilganda diskning bosh sektoriga virus tushadi.
Internet ma`lumotlar almashinishiga katta imkoniyat yaratadi. Lekin,
Kompyuter viruslari va zararli dasturlar tarqalishi uchun yaxshi muhit yaratadi. Albatta Internetdan olingan barcha ma`lumotlarda virus bor deb bo‘lmaydi. Kompyuterda ishlovchi ko’chilik mutaxassislar va o‘eratorlar qabul qilinadigan ma`lumotlarni viruslardan tekshirishni doimo bajaradi. Internet da ishlayotgan har bir kishi uchun yaxshi antivirus himoya zarur. «Kas’erskiy laboratoriyasi» texnik ta`minot xizmati statistikasiga ko‘ra, viruslardan zararlangan xolatlarning 85% i elektron pochta orqali sodir bo‘lgan. 1999 yilga nisbatan xozirgi kunda bu ko‘rsatkich 70 % tashkil etadi. «Kas’erskiy laboratoriyasi» elektron pochtalarga yaxshi antivirus himoyasi kerakligini ta`kidlaydi.
Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot shuni
ko‘rsatadiki, omma bo‘ dasturlar, o‘eratsion sistemalar, ma`lumotlarni uzatish texnologiyalari uchun viruslar ko’lab tuzilmoqda. Xozirda elektron pochta biznes va boshqa sohalarda muloqot uchun asosiy vosita bo‘lib qolmoqda.
Shuning uchun virus tuzuvchilari elektron pochtaga diqqatini qaratmoqda.
Kompyuter virusining ko‘p ta’riflari mavjud. Birinchi ta’rifni 1984 yili Fred Koen bergan: "Kompyuter virusi - boshqa dasturlarni, ularga o‘zini yoki
o‘zgartirilgan nusxasini kiritish orqali, ularni modifikatsiyalash bilan zaharlovchi dastur. Bunda kiritilgan dastur keyingi ko‘ayish qobiliyatinisaqlaydi". Virusning o‘z-o‘zidan ko’ayishi va hisoblash jarayonini modifikatsiyalash qobiliyati bu ta’rifdagi tayanch tushunchalar hisoblanadi.
Kompyuter virusining ushbu xususiyatlari tirik tabiat organizmlarida biologik viruslarning parazitlanishiga o‘hshash.
Hozirda Kompyuter virusi deganda quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lgan dasturiy kod tushuniladi:
asliga mos kelishi shart bo‘lmagan, ammo aslining xususiyatlariga (o‘z- o‘zini tiklash) ega bo‘lgan nusxalarni yaratish qobiliyati;
hisoblash tizimining bajariluvchi ob’ektlariga yaratiluvchi nusxalarning kiritilishini ta’minlovchi mexanizmlarning mavjudligi.
Ta’kidlash lozimki, bu xususiyatlar zaruriy, ammo yetarli emas. Ko‘rsatilgan xususiyatlarni hisoblash muhitidagi zarar keltiruvchi dastur ta’sirining destruktivlik va sir boy bermaslik xususiyatlari bilan to‘ldirish lozim.
Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari bo’yicha turkumlash mumkin:
yashash makoni;
operatsion tizim;
ishlash algoritmi xususiyati;
destruktiv imkoniyatlari.
Kompyuter viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda viruslar kiritiluvchi Kompyuter tizimi obyektlarining xili bo’yicha turkumlash asosiy va keng tarqalgan turkumlash hisoblanadi.
Yashash makoni bo’yicha Kompyuter viruslarining turkumlanishi.
Fayl viruslari bajariluvchi fayllarga turli usullar bilan kiritiladi (eng ko‘ tarqalgan viruslar xili), yoki fayl-yo‘ldoshlarni (kom’anon viruslar) yaratadi yoki faylli tizimlarni (link-viruslar) tashkil etish xususiyatidan foydalanadi.
Yuklama viruslar o‘zini diskning yuklama sektoriga (boot - sektoriga) yoki vinchesterning tizimli yuklovchisi (Master Boot Record) bo‘lgan sektorgayozadi. Yuklama viruslar tizim yuklanishida boshqarishni oluvchi dastur kodivazifasini bajaradi.
Makroviruslar axborotni ishlovchi zamonaviy tizimlarning makrodas- turlarini va fayllarini, xususan MicroSoft Word, MicroSoft Excel va h. kabi ommaviy muharrirlarning fayl-xujjatlarini va elektron jadvallarini zaharlaydi.
Tarmoq viruslari -‘zini tarqatishda Kompyuter tarmoqlari va elektron pochta protokollari va komandalaridan foydalanadi. Ba’zida tarmoq viruslarini "qurt" xilidagi dasturlar deb yuritishadi. Tarmoq viruslari Internet- qurtlarga (Internet b-‘yicha tarqaladi), IRC-qurtlarga (chatlar, Internet Relay Chat) bo‘linadi.
3Kompyuter viruslari xususiyatlari
Kompyuter viruslarining bajarilish davri, odatda, beshta bosqichni o‘zichigaoladi:
Virusni xotiraga yuklash.
Qurbonni qidirish.
To‘ilgan qurbonni zaharlash.
Destruktiv funktsiyalarni bajarish.
Boshqarishni virus dastur-eltuvchisiga o‘tkazish.
Virusni xotiraga yuklash. Virusni xotiraga yuklash operatsion tizimyordamida virus kiritilgan bajariluvchi ob’ekt bilan bir vaqtda
amalga oshiriladi. Qurbonni qidirish. Qurbonni qidirish usuli bo’yicha viruslar ikkita sinfga bo‘linadi. Birinchi sinfga o‘eratsion tizim funktsiyalaridan foydalanib faolqidirishni amalga oshiruvchi viruslar kiradi. Ikkinchi sinfga qidirishning passivmexanizmlarini amalga oshiruvchi, ya’ni dasturiy fayllarga tuzoq qo‘yuvchi
viruslar taalluqli.
Topilgan qurbonni zaharlash. Oddiy holda zaharlash deganda qurbon sifatida tanlangan ob’ektda virus kodining o‘z-o‘zini nusxalashi tushuniladi.
Destruktiv funktsiyalarni bajarish. Destruktiv imkoniyatlari
bo’yicha beziyon, xavfsiz, xavfli va juda xavfli viruslar
farqlanadi.
Beziyon viruslar - o‘z-o‘zidan tarqalish mexanizmi amalga oshiriluvchi viruslar. Ular tizimga zarar keltirmaydi, faqat diskdagi bo‘sh xotirani sarflaydi xolos.
Xavfsiz viruslar - tizimda mavjudligi turli taassurot (ovoz, video) bilan bog‘liq viruslar, bo‘sh xotirani kamaytirsada, dastur va ma’lumotlarga ziyon yetkazmaydi.
Xavfli viruslar - Kompyuter ishlashida jiddiy nuqsonlarga sabab bO‘luvchi viruslar. Natijada dastur va ma’lumotlar buzilishi mumkin.
Juda xavfli viruslar - dastur va ma’lumotlarni buzilishiga hamda Kompyuter ishlashiga zarur axborotni o‘chirilishiga bevosita olib keluvchi, muolajalari oldindan ishlash algoritmlariga joylangan viruslar.
Boshqarishni virus dastur — eltuvchisiga o‘tkazish. Ta’kidlash lozimki, viruslar buzuvchilar va buzmaydiganlarga bo‘linadi. Buzuvchi viruslar dasturlar zaharlanganida ularning ishga layoqatligini saqlash xususida qayg‘urmaydilar, shu sababli ularga ushbu bosqichning ma’nosi yo‘q.
Buzmaydigan viruslar uchun ushbu bosqich xotirada dasturni korrekt ishlanishi shart bo‘lgan ko‘rinishda tiklash va boshqarishni virus dastur- eltuvchisiga o‘tqazish bilan bog‘liq.
Virus paydo bo‘lish belgilari.
Zararlangan Kompyuterda eng muhimi virusni aniqlash. Buning uchunvirusniasosiy belgilarini bilish kerak:
Funktsional dasturlarni ishini to‘xtatish yoki noto’g’ri ishlashi;
Kompyuterni sekin ishlashi;
OS ni yuklanmasligi;
Fayl va kataloglarni yo‘qolishi yoki ulardagi ma`lumotlarni buzilishi;
Fayllar modifikatsiyasining sana va vaqtining o‘zgarishi;
Fayl hajmining o‘zgarishi;
Diskdagi fayllar miqdorining keskin ko‘ayishi;
Bo‘sh o‘erativ xotira hajmining keskin kamayishi;
Kutilmagan ma`lumotlar va tasvirlarning ekranga chiqishi;
Kutilmagan tovushlarning paydo bo‘lishi; 11 .Kompyuterning tez-tez osilib kolishi.
Mustahkamlash uchun topshiriqlar
Virusni xotiraga yuklash.
Qurbonni qidirish.
To‘ilgan qurbonni zaharlash.
Destruktiv funktsiyalarni bajarish.
Boshqarishni virus dastur-eltuvchisiga o‘tkazish. Uyga vazifa
Virus nima?
Kompyuter viruslari qanday hosil bo’ladi?
Kompyuter viruslari xususiyatlari
Foydalanilgan adabiyotlar
Axborot texnologiyasi. Axborotlarni kriptografik muxofazasi. Ma’lumotlarni shifrlash algoritmi” O‘zbekiston Davlat standarti. O‘zDSt 1105:2006
B.Boltayev, A.Azamatov, A.Asqarov, M.Sodiqov, G.Azamatova. Informatika va hisoblash texnikasi asoslari. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9- sinfi uchun darslik. Toshkent: “Cho‘lpon” nomidagi NMIU, 2015. – 160 b.
N.Taylaqov, A.Axmedov, M.Pardayeva, A.Abdug'aniyev, U.Mirsanov O'rta ta'lim muassasalarining 11-sinflari va o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalario'quvchilari uchun darslik. «Extremum-press» Toshkent – 2018.
Кадиркулов Р.А., Рыскулбекова А. Информатика, 7 класс. https://www.opiq.kz/Kit/Details/61
|
| |
