4. Natija-
larni qayta
ishlash
1. Tajriba natijalarini birlamchi qayta
ishlash.
2. Tajriba natijalariga ishlov berish.
3. Gipotezalarni tekshirish uchun
statistikani xisoblash.
4. eksperiment natijalarini
interpretatsiya qilish.
5. Xulosalar va tavsiyalarni qabul
qilish.
Matematik
modellarni aniqlash
92
3.Jarayonning kirish va chiqish ko`rsatkichlari
Eksperimentni har qanday rejalashtirish usulida tadqiqotchi o`lchash va
tekshirish zarur bo`lgan jarayonning chiqish va kirish ko`rsatkichlarini, ya`ni
faktorlarni o`rnatishi kerak.
Chiqish ko`rsatkichlari ob`ektni va olinayotgan mahsulotni xossalarini
baholaydi, u texnikaviy - texnologik, texnikaviy-iqtisodiy, iqtisodiy, statistik va
boshqa ko`rinishda bo`lishi mumkin.
Texnikaviy-texnologik ko`rsatkichlarga quyidagilar kiradi: mahsulotni
fizikaviy, mexanik, fizik-kimyoviy va boshqa xarakteristikalari, shuningdek
mahsulotning chiqishi; texnikaviy-iqtisodiy ko`rsatkichlarga - unumdorlik, foydali
vaqt koeffitsienti, ob`ektni ishonchlilik va uzoqqa chidamliligi, jarayonni
barqarorligi va boshqalar; iqtisodiylarga - mashina va mexnatni unumdorligi,
mahsulotning tannarxi, foyda, foydalilik (rentabellik), eksperiment uchun sarflar va
boshqalar; statistiklarga - dispersiya, variatsiya koeffitsienti va boshqalar.
Jarayonni chiqish ko`rsatkichi oddiy, oson aniqlanadigan yoki hisoblab
chiqariladigan, uni aniqlashdagi xatoliklarni hisobga olgan holda yagona sonli
baholashga ega bo`lishi kerak.
Kirish ko`rsatkichlari (faktorlari) - ob`ektga tashqi muhitni ta`sir usullariga
mos
keluvchi
o`zgaruvchan
kattaliklardir.
Ular
ob`ektning
o`zining
xarakteristikalarini va kirishdagi mahsulotlarning xossalarini aniqlaydi. Faktorlar
miqdoriy va sifatli bo`lishi mumkin. Miqdoriy faktorlarni o`lchash, tortib ko’rish
mumkin, faktorning miqdoriy qiymati faktorning darajasi ham deb ataladi. Sifatli
faktorlar - bular turli ishlab chiqarish jarayonlari, turli ko`rinishdagi xom-ashyolar,
turli mashinalar va boshqalardir.
Eksperimentni rejalashtirishda, jarayonni aniqlovchi barcha ahamiyatli
faktorlarni hisobga olish kerak. Agar hisobga olinmagan faktor tasodifiy qiymatlarni
qabul qilsa va u nazorat qilinmasa, bu tajriba xatosini ortishiga olib keladi.
Faktorlarni tanlashda quyidagi talablarni hisobga olgan holda bajarilishi
zarurdir:
• faktorni o`lchovliligi; ya`ni uni, kerakli aniqlik darajasi bilan bor bo`lgan
o`lchash texnikasining vositalari orqali o`lchash imkoniyati;
• boshqaruvchanlik; ya`ni ushbu faktorni bir necha oldindan berilgan
darajalarda ushlab turish imkoniyati;
93
• faktorlarning moslanganligi; ya`ni ikki yoki undan ortiq faktorlarning
ko`zda tutilgan kombinatsiyalarini amaliy jihatdan hosil qilish imkoniyati;
• faktorlarni korrelyatsiyalashganligi; ya`ni turli darajadagi har qanday
faktorni boshqa faktorlarning darajalariga bog’liqmas ravishda o`rganish
imkoniyati (faktorlarning bog’liqmasligi).
|
