90
Vazifani qo`yish - bu tadqiqot qilinayotgan ob`ekt yoki jarayonning mantiqiy
modelini qurish bo`lib, u oldindan ishlab chiqilgan
ishchi gipoteza asosidagi
eksperiment maqsadini o`z ichiga oladi.
Eksperimentning maqsadi - eksperiment identifikatsiyalash yoki maqbullash
(optimallashtirish) maqsadida olib boriladi.
Identifikatsiyalash - qandaydir taxminiy nazariy bo’lanishga, eksperiment
natijasida olingan ma`lumotlarni mos kelishi haqidagi gipotezani tekshirishdir.
Ya`ni,
eksperiment, nazariy tadqiqotlar natijalarini hamda eksperiment davrida
olingan funktsional yoki statistik bog’lanishlarni tekshirish va tasdiqlash maqsadida
o`tkaziladi. Texnikaviy eksperimentlarning asosiy ko`pchiligi ushbu guruhga
kiradi.
Maqbullash (optimallashtirish) - eng maqbul yechimni qidirish, ya`ni,
eksperimental yo`l orqali tadqiqot qilinayotgan ko`rsatgich yoki maqsad
funktsiyasini (maqbullash ko`rsatkichini) ekstremal qiymatlarini (maksimumi yoki
minimumini) topishdir.
Maqsad funktsiyasi va bog’liqmas o`zgaruvchilar. Eksperimentda,
tadqiqot
qilinadigan o`zgaruvchi yoki bir necha o`zgaruvchilarni to`g’ri tanlash juda
muhimdir.
Bular maqsad funktsiyasi deyiladi, ya`ni u bog’liqmas o`zgarib
turadigan
o`zgaruvchilarni
(faktorlarni)
tadqiqot
qilinayotgan
bog’liq
o`zgaruvchilar bilan bog’lovchi funktsiyadir:
Y=F( x
1
, x
2
, ...., x
n
)
(5.1)
bu yerda
x
1
, x
2
, ...., x
n
-bog’liqmas o`zgaruvchilar yoki argumentlar.
Maqsad funktsiyasi - bir ma`noga ega bo`lishi va tadqiqot ob`ektini eng to`la
ravishda miqdoriy baholashi kerak.
Agar eksperiment maqsadi - identifikatsiyalash bo`lsa,
unda maqsad
funktsiyasi nazariy tadqiqotlar natijasida olingan formula orqali baholanadi. Bu
formula orqali bo’g’liqmas o`zgaruvchilar (faktorlar) topiladi, ular eksperiment
jarayonida boshqariladi va o`zgartiriladi.
Agar eksperiment maqsadi - maqbullash bo`lsa,
unda maqsad funktsiyasi
noma`lum regressiya koeffisientlarini polinominal tenglama yordamida matematik
modellashtiriladi:
Y=
0
+
1
x
1
+
2
x
2
+... +
n
x
n
(5.2)
bu yerda:
n
-regressiya koeffitsienti,
x
n
-eksperiment jarayonida o`zgartirish
mo`ljallangan faktorlar.
Eksperiment natijasida regressiya koeffisientlarining sonli qiymatlari topiladi
va
har bir faktorni, uni maqsad funktsiyasiga ta`siriga ko`ra muhimligi aniqlanadi.
