11
Xullas, bu davrda Qadimgi Yunonistonda «Platon akademiyasi» ( 2013 yilda
Platon akademiyasiga 2400 yil to`lishi bilan XXIII Jahon Falsafa Kongressi
Gretsiyaning Afina shahrida o`tkazildi), Markaziy Osiyoda «Ma`mun
akademiyasi» tashkil etilgan, ilmiy bilim rivojida muayyan yutuqlarga erishilgan
bo`lsada, madaniyatning alohida shakli sifatida fan paydo bo`lishidan
oldingi«embrional» davri hisoblanadi.
2.
XVI–XVII asrlar– 1-ilmiy inqilob davri bo`lib, u klassik fan davri deb
nomlanadi va XIX asrgacha davom etadi. U
Kopernik va
Galiley tadqiqotlaridan
boshlanib,
Nyuton va
Leybnitsning fizika va matematika sohasidagi fundamental
asarlari bilan o`z cho`qqisiga ko`tarilgan. Galiley vafoti (1642 yil 8 yanvar)dan
so`ng oradan bir yil o`tgach, Nyuton tug’ilgani (1643 yil 4 yanvar) ramziydir.
Fanning bu buyuk ijodkorlari yashagan davr–kashfiyotlar hamda yangi ilmiy
g’oyalarning mualliflari sxolastika va diniy dunyoqarash
dogmatizmiga qarshi
kurash olib borgan romantik davrdir.
Uyg’onish davri falsafasi va fani insonparvarlik, ilmiy tafakkur, fan va
falsafaning ijodiy sinteziga yorqin misol bo`la oladi. Bu davrda
Leonardo da Vinchi
(
mexanika, fizika, gidravlika),
Nikolay Kopernik (Quyosh sistemasi tuzilishining
geliotsentrik nazariyasi),
Iogann Kepler (astronomiya, kosmologiya, samoviy
mexanika qonunlari) singari mutafakkirlar o`zlarining genial tabiiy ilmiy asarlarini
yaratdilar.
XVI-XVII asrlarda G’arbiy Yevropada ishlab chiqarish munosabatlarining
jadal rivojlanishi fan (matematika, mexanika, fizika, optika, gidrodinamika) va
texnikaning faol rivojlanishiga olib keldi. Bu davrda
G.Galiley, I.Nyuton, R.Guk,
L.Eyler va boshqa olimlarning daho asarlari va betakror ijodiy faoliyati natijasida
izchil, mantiqiy, tajribalarda ko`p karra o`z tasdig’ini topgan klassik mexanika
vujudga keldi.
Yangi davr faylasuflari
F.Bekon, T.Gobbs, J.Lokk, D.Yum ijodga inson
tomonidan yangi mexanizmlar, mashinalar, qurilmalar va agregatlarning kashf
etilishi deb qaradi. Fan va texnika yutuqlari va kashfiyotlari
falsafa va fanda
dunyoning mexanistik manzarasi, metafizik dunyoqarash hukmronlik qilishiga olib
keldi.
Buyuk frantsuz faylasufi
R.Dekart materiya mustaqil ijodiy kuchga ega deb
e`tirof etdi, mexanik harakatga esa borliq, bilish va ijodning negizi bo`lgan materiya
hayotining ifodasi deb qaradi. R.Dekart metod muammosiga alohida e`tibor berdi,
ratsionalizmni, tafakkurning aniq va qat`iyligini bilimning haqqoniyligi sharti deb
e`tirof etdi. Uningcha, bilish va ijodda sezgi va his-tuyg’ular emas, aql, idrok, mantiq
etakchi rol o`ynaydi. Bu davrda hozirgi vaqt tabiatshunosligining asoslari
yaratilgan. Hunarmandlar, tabiblar, alximiklar tomonidan qo`lga kiritilgan ayrim
dalillar tizimli tahlil qilinib, umum-lashtirila boshlagan. Ilmiy bilim tuzishning
tabiat qonunlarini matematik ta`riflash, nazariyalarni tajribada sinash,
tajribada
asoslanmagan diniy va naturfalsafiy dogmalarga tanqidiy qarash bilan bog’liq
bo`lgan yangi me`yorlari va ideallari vujudga kelgan.
Fan o`z metodologiyasini yaratgan va amaliy faoliyat ehtiyojlari bilan bog’liq
bo`lgan masalalarni echishga tobora faolroq yo`naltirilgan.
12
Biroq fan o`zining yangi metodologiyasini yaratib, amaliyot ruhi bilan
sug’orilgani sari u o`z tarixiy vatani– falsafa qirg’oqlaridan uzoqlasha boshlaydi.
Ko`rib chiqilayotgan davr oxiriga kelib u falsafiy, diniy, texnologik aqidalardan
qat`i nazar rivojlanishi mumkin bo`lgan bilimlar tizimi sifatida tushunila
boshlaydi. Natijada fan faoliyatning alohida, mustaqil sohasiga aylanadi.
Professional olimlar paydo bo`ladi, ularni tayyorlash amalga oshiriluvchi universitet
ta`limi tizimi rivojlanadi. O`z faoliyati, muloqot va axborot ayirboshlashning
alohida shakllari va qoidalariga ega bo`lgan ilmiy hamjamiyat vujudga keladi.
XVII asrda dastlabki ilmiy akademiyalar: Rimda (1603) birinchi ilmiy
akademiya Dei Licheya Akademiyasi (bu akademiyaning a`zolaridan biri G. Galiley
bo`lgan), London qirollik jamiyati (1660), Parij Fanlar akademiyasi (1666) tashkil
topadi. Keyinroq Berlinda (1700), Sankt-Peterburgda (1724), Stokgol’mda (1739)
va Evropaning boshqa poytaxt shaharlarida ilmiy akademiyalar ta`sis etiladi.
Bu akademiyalarning eng yirigi– London qirollik jamiyati bo`lib,
u tashkil
etilgan paytda 55 a`zodan iborat bo`lgan. Parij Fanlar akademiyasi 21 kishidan
iborat tarkibda ish boshlagan. Sankt-Peterburg akademiyasining a`zolar shtatida
dastlab 11 kishi belgilangan. Yevropa mamlakatlarida XVIII asr boshiga kelib
olimlar soni bir necha ming kishiga etgan bo`lsa kerak, chunki ilmiy jurnallarning
(bu davrda bir necha o`n ilmiy jurnallar nashr etilgan) tirajlari ming nusxagacha
borgan.
3.
XIX asr o’rtasi XX asrning 70-yillar fani noklassik fan davri deb ataladi.
Bu davrda ko`plab ayrim fanlar vujudga keladi, ularda ulkan dalillik material
to`planadi va tizimga solinadi. Matematika, fizika, kimyo, geologiya, biologiya,
psixologiya va boshqa fanlarda fundamental nazariyalar yaratiladi.
Texnika fanlari vujudga keladi va moddiy ishlab chiqarishda yanada
sezilarliroq rol’ o`ynay boshlaydi.
Fanning ijtimoiy roli ortadi, uning rivojlanishi
o`sha davr mutafakkirlari tomonidan ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili sifatida
e`tirof etiladi.
XVIII asrning o`rtalarida jahonda fan bilan shug’ullanuvchi kishilar 10 ming
kishidan oshmagan bo`lsa, XIX asr oxiriga kelib olimlar soni 100 ming kishiga
etadi. XVI asrda «olim odamlar»ning yarmidan ko`prog’i diniy ma`lumot olgan
kliriklar edi. XIX asrda fan ijtimoiy mehnatning mustaqil tarmog’iga aylanadi
va
u
bilan
universitetlar
va
institutlarning
maxsus
fakul’tetlarini
tamomlagan«dunyoviy» professional olimlar shug’ullanadi. 1850 yilda jahonda
mingga yaqin ilmiy jurnallar nashr etiladi, 1950 yilga kelib esa ularning soni 10
mingdan oshadi. 1825 yilda nemis kimyogari
Yu. Libix ilmiy laboratoriya tashkil
qiladi va u olimga ko`p miqdorda daromad keltira boshlaydi. XIX asr oxiriga
kelib bunday laboratoriyalar soni ko`payadi.
Fan tijoratchilar, tadbirkorlar
e`tiborini o`ziga tobora ko`proq torta boshlaydi. Ular olimlarning ishlab chiqarish,
sanoat ahamiyatiga molik bo`lgan ishlarini mablag’ bilan ta`minlay boshlaydilar.
4.
XX asrning 70-yillarida fan rivojlanishida yangi bosqich boshlanadi. Bu
davr fani postnoklassik deb ataladi, chunki mazkur asr bo`sag’asida fanda inqilob
yuz beradi va buning natijasida u oldingi davrning klassik fanidan sezilarli
darajada farq qila boshlaydi. XIX–XX asrlar chegarasida amalga oshirilgan
13
inqilobiy kashfiyotlar bir qancha fanlarning asoslarini larzaga soladi.
Matematikada to`plamlar nazariyasi va matematik tafakkurning mantiqiy asoslari
tanqidiy tahlil qilinadi, bir qancha yangi fanlar vujudga keladi. Fizikada klassik
fizikaning falsafiy asoslarini qayta ko`rishga majbur qilgan fundamental
nazariyalar– nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi yaratiladi.
Biologiyada
genetika rivojlanadi.
Tibbiyot, psixologiya hamda inson haqidagi boshqa fanlarda yangi
fundamental nazariyalar paydo bo`ladi. Ilmiy bilimning shakl-shamoyilida, fan
metodologiyasida, ilmiy faoliyatning shakl va mazmunida, uning me`yorlari va
ideallarida olamshumul o`zgarishlar yuz beradi.
