2. FANNI 0 ‘QITISHDA INTEGRATSIYA ASOSIDAGI
TA’LIM FALSAFASI
So‘nggi o'n yilliklar ichida ta ’lim falsafasi shunday ilmiy yo‘-
nalishga aylandiki, u insonning ta ’lim olish jarayonida yaxlit in-
tellektual rivojlanishi borasidagi savolga javob taklif etm oqda.
T a’lim olayotgan yosh insonning rivojlanish sharoitidagi qarama-
qarshilikni amaliyotdagi pedagoglar aniqlashgan.
Fan o ‘qitishdagi integratsiya bo ‘yicha ularning taklifi tashqi
birikish xarakteriga ega, aslida esa fanlarni integratsiyalashni chu-
qur metodologiya asosida o ‘tkazish zarur.
Yangi rivojlanayotgan fan mazmunida turli falsafiy oqimlarda
paydo bo'lgan g‘oya va metodlar birlashuvi ehtimoli bor. T a’lim
falsafasi tomonidan nafaqat tabiiy moslashuv, balki kontinental
moslashuv ham o'zlashtirilmoqda.
Olimlardan T. Kun va V.S. Stopin bu boradagi ishlari nati-
jasida falsafa tabiat va madaniyat haqidagi fanlarni birlashtirdi.
Shunday qilib, fizika modellariga zamonaviy inson ongi murojaat
etuvchi ilg‘or fanga aylandi. XX asr o ‘rtalarida ilg‘or fanlar orasida
kibernetika yuqori o ‘rin egalladi. Kibernetikada o ‘zlashtirilgan
prinsiplar o ‘z qo ’llanishini anorganik olamdagi hodisalarni tu-
shuntirishda biologiya, texnikada topdi.
Noklassik fizikadagi N. Borning qo‘shimchalilik prinsipi avval
olimlar tom onidan umumiy tabiat qonuniyatlarini ifodalovchi
falsafiy prinsip, deb aniqlangan edi. Bu esa kelgusida boshqa fanlar
rivojlanishiga asos soldi. Qonuniyatlar majmuasi shakllanish vaq-
tiga kelib, fan ko‘p qirrali bo‘la boshlaydi, inson tasviri ko‘proq
gavdalanadi. Integratsiya jarayonini kuchaytirishga, insoniyat taj-
ribasini tartiblashtiruvchi madaniyat toifalarini izlashga zaruriyat
tug‘iladi. Zamonaviy falsafa taqdim etgan integratsiyaning poy-
9
devor tarkibiy elementlariga dunyoqarash mukammalligi kiradi.
Ular m a’noni anglash, tushunish va insonning dunyoni ko‘rish
usulini belgilaydi.
Yosh insonning ijtimoiylashuviga m aorif tizimi yordam ida
ushbu madaniyat turiga kiritish unda dunyoqarash m ukamm al-
liklarini o ‘zlashtirishga sharoit yaratilganda erishish murnkin. In-
dividni madaniyatga kiritish, shaxsni shakllantirish uchun dunyo
manzarasini to ‘liq o ‘zlashtirishni taqozo etadi. M ukammalliklar
asosidagi matritsalar turli aniq faoliyat, bilim, ideal, shaklga asos
bo‘ladi.
Dunyoqarash mukammalliklar tizimi dunyoni umumiy ta ’rif-
lovchi toifalarni o ‘z ichiga oladi. Ular tabiat, ijtimoiy obyektlarga,
jonli va jonsiz tabiatga, inson va uning jam iyatdagi hayotiga,
m a’naviyatiga, ongiga kiradi. Universal toifalar universal qodlanish
imkoniga ega. Bu toifalar: kenglik, vaqt, harakat, miqdor, sifat,
sabab, tasodif, shaxs, inson, jamiyat, men, boshqalar, ong, go‘-
zallik, ishonch, adolat, erkinlik va h.k.
Bodimlarga bodingan ta ’lim mazmunidagi mukammalliklar
uning barcha qonuniyatlarini qamrab olishi lozim. M ukam m al-
liklarning integratsion ahamiyati m adaniyatning barcha yo‘na-
lishlarida namoyon bodadi. Ulaming o ‘zlashtirilishi istalgan fanni
o'rganishda o bzini ko‘rsatadi. Ular yordamida madaniyat, ijtimoiy
tajriba insondan insonga, bir avloddan ikkinchisiga odadi. M a
daniyat mukammalligi ushbu modelda inson ongining tuzilishi
elementi shaklida aks etadi.
M adaniyat mukammalligi m azm uni individ tom onidan uning
tadim olish jarayonida, shaxsiy shakllanishida, tarbiyasida va
jamiyatdagi hayotida o ’zlashtirilishi lozim. Ular uning ichki in-
tellektual salohiyati va tashqi olamdagi xatti-harakatining quri-
lish materiali bodib xizmat qiladi. Ong dunyosi va amaliy dunyo
bogdiqligi falsafaning rivojlanish darajasiga qarab, unda metaforik
fikrlashida aks etadi.
Madaniyat mukammalligini falsafiy o ‘zlashtirish bosh shak-
lidagi yodi turli ijtim oiy-m adaniy yodanishlarda nam oyon b o ‘-
ladi. T adim falsafasi dunyoni m a’naviy o ‘zlashtiradi. Adabiyot,
m adaniyat faoliyat yo’nalishlari kabi m a’naviy ishlab chiqarish
va mukammalliklarini aniqlab berishdek m urakkab jaray o n lar
amalga oshirildi. Farq shundaki, tadim falsafasida bu hodisa pro
fessional darajada, m etodologik jihozlangan tartibda ro ‘y beradi.
K undalik fikrlash, m a’naviy anglash falsafiy m adaniyat m u-
10
kammalliklarining birlamchi shaklida paydo qiladi. Tahliliy ishlar
m obaynida universal toifalar m azm uni m urakkablashadi. Bu
asosda yetarli murakkab va o ‘ziga xos falsafiy g ‘oya komplekslari
rivojlanadi.
Falsafa maydonida bo ‘la turib, toifalar anglash dunyosi obyek-
tiga aylanadi. M adaniyat mukammalligi falsafiy tahlil doirasida
fikriy tajribalar o ‘tkazish mumkin bo‘lgan o ‘ziga xos ideal ob-
yektga aylanadi.
Tabiat, jamiyat, inson o ‘zining real dunyosi m a’naviy tahlili
uchun ideal obyektlar bilan ishlash zaruriyati shunga olib kela-
diki, bu obyekt fikrlash metodlariga bog‘liq b o ‘ladi. Mukam-
mallik anglash jarayonida moddiy ta ’sirlanishga uchraydi. N ati-
jada paydo bo‘lgan toifa turi faqatgina ta ’siri universal toifalarni
aniqlashga olib kelgan haqiqatnigina aks etmay, balki fikrlashning
ideal yo‘nalishini ko‘rsatadi.
Hozirgi vaqtda pedagogik amaliyotda fanlararo bog‘lanish aso-
sida ta ’lim jarayoni integratsiya yo‘llarida izlanishlar davom et-
moqda. Olib borilayotgan ishning foydaliligini tan olgan holda
uning xarakterini belgilab o‘tamiz. Bunday tarbiyaviy ish katta
samaraga ega. Mazmun va ta ’lim maqsadi integratsiyasi bo’yicha
masala faqat ta ’lim falsafasi asosida yechish mumkin. M etodo-
logik apparat asosidagi ta ’lim falsafasi boshida fanning ideal shakl-
lari, universal toifalari turishi kerak.
Integratsiya rusum ham , navbatdagi kom paniya ham emas.
U shunday a n ’analar aksiki, ular bugun inson faoliyatining barcha
sohalarini ta ’riflab beradi. Bu faoliyat kengliklari o'zgardi, davr-
ning dolzarb muammolari tug'ildi. Ular tabiat va inson yagona
tizim va bogfiiqhkda mavjudligini yodga solib, inson yashashi uchun
ilmiy asoslangan foydalanishning tashkilini talab qiladilar.
Zamonaviy tabiatshunoslik va texnikaning insonparvarligini,
odamzod faoliyatining barcha turlarini o ‘z ichiga olgan bu fanlar
metodologiyasidagi o ‘zgarishlar bilan bog’lash kerak.
Fanni anglash jarayonida ijtimoiy insonparvarlik, tabiiy-ilmiy,
texnik bilim metodologiyalari o ‘zaro bog’lanishda ko‘rinadi. Ay-
nan integratsiya asosida tabiiy fanlar bioolam ko‘rsatmalaridagi,
inson faoliyatini o ‘rganishdagi, davrning dolzarb muammolarini
yechishda ko‘rinadi.
Xullas, bu tafovut munosabatlar o ‘zgarishida va barcha mak-
tab talablarining um um m adaniy bilimlarida nam oyon bofiadi.
Integratsiya tabiiy-ilmiy ta ’lim mazm uni insonparvarlashuvining
11
asosiy mexanizmi bo ‘lib chiqadi. Hozirgi kunda tabiiy-ilmiv ta ’lim
ahamiyatini baholab xulosalash mumkinki, u tabiiy-ilmiy haq-
qoniylik va insonparvar ideallar birga bo ‘lishiga d a’vat etadi. In-
tegratsion yondashuv qo'llanishi tabiatshunoslik va tevarak-atrof
bilan tanishuv kursida ko‘rsatilgan.
|
