yetarli emas, jiddiy (og‘ir, mushkul,) yomon ahvol,
tushunarli.
Oxirgisini ta ’minlash uchun o ‘quv-tarbiya jarayonini muvofiq-
lashtirishning quyidagi uslublari qo‘llaniladi:
1. Umumiy talaba sifatida kompleks yondashish, rejalashti-
rish, amaliy faoliyat choralarini tatbiq etish.
2. Pedagogika tizimi xususiyatlarini hisobga olgan holda.
3. Predmetlararo yo'nalishlarni bir-biriga muvofiqlashtirishda
asosiylarini aniqlash yordamida o ‘quv-ta'lim jarayoni mazm uni-
ning qulay variantini tanlash, ratsional mazmun tuzilishini qurish.
4. Qo'yilgan masalalarni o'z vaqtida muvaffaqiyatli bajarish im-
konini beruvchi o ‘quv-tarbiya jarayoni, uslub va shakllarini tanlash.
5. Yaxshi tayyorlangan, bo‘sh o ‘zlashtirilgan va boshqa hamma
ta ’lim oluvchilarga differensial va individual yondashishni amalga
oshirish.
6. 0 ‘quv-tarbiya faoliyatida boshqarish va o ‘zini boshqarish-
ning ratsional birga olib borilishi, uning borishini tezkor to ‘g‘ri-
lash va tuzatish.
7. 0 ‘quv-tarbiya jarayoni natijalari va ularga o ‘rnatilgan qulay
ko'rsatkichlar bo ‘yicha erishish uchun vaqt va mahsulot uchun
sarflangan harakatlar nisbati tahlil qilinadi.
Agar o'quv-tarbiya jarayonini qulaylashtirish bo ‘yicha asosiy
pedagogik harakatlarni qisqacha yakun qilib olsak, unda quyida-
gilarga ega bodamiz:
• masalalarni aniqlash va umumlashtirish;
• generalizatsiya;
• predmetlar va yo‘nalishlararo muvofiqlik;
• ularni solishtirib, baholash asosida muqobillarini tanlab olish;
• gumanizatsiya (insonparvarlashtirish);
• muhim sharoitlar yaratish;
• boshqarish va o ‘zini o'zi boshqarishni birgalikda olib borish;
• jarayonni o ‘z vaqtida tuzatib, tartibga solib turish;
• uning natijalarini belgilangan ko‘rsatkichlarbo‘yicha baholash;
• yanada murakkab muammolarga o'tish;
• innovatsion jarayonning muntazamligi va asta-sekinligi.
Qadimgilik atamasiga ega yangilik yoki aniqrog‘i, eskilik qat-
lami va yangilik qatlamidan iborat yangilik — birlashib, ilgarigi
bilishni to ‘ldiradi va ravshanlantiradi.
31
Наг qanday vositaning yangiligi shaxsiy kabi vaqt tushuncha-
sida nisbiy turadi. Biror o'qituvchi uchun yangi bo‘lgan narsa ik-
kinchi o ‘qituvchi uchun yangi bo‘lmaydi. Yangilik har doim aniq
tarixiy ifodaga ega bo‘ladi. Aniq vaqtda yaratilib, aniq tarixiy bos-
qichda masalalarni yechib, yangilik qisqa vaqt ichida ko'pchilik
mulki, odatiy kobpchilik umumiy tajribasi bodib qolishi yoki eskirib
keyingi vaqt yanglish, rivojlanishga to ‘siq bo‘lib qolishi mumkin.
Masalan, Y. A. Komenskiyning sinf bo‘lib dars o ‘tish ta ’lim tizimi.
Xususiy yangilik —
nisbatan yangilik turlaridan biri. Xususiy
yangilik mahsulot elem entlaridan biri kundalik zamonaviylash-
tirilishi tartibida yangidan ish boshlashni anglatadi. Jism qanday-
dir bir jihatdan yangilanadi. Xususiy yangiliklar to ‘planib borishi
uning to ‘la o ‘zgarishga mutlaq yangilik va radikal yangilik kiri-
tishsiz olib kelishi mumkin.
Shartli yangilik ilgari bo‘lgan elementlaming g‘ayri oddiy bir-
lashuvi natijasida hosil bodadi. Bu o ‘z-o ‘zidan yangilik emas, lekin
bu qodlanishida murakkab va ilg‘or, qayta tuzilishiga olib keladi.
Bundan tashqari, subyektiv yangilik ko‘rsatiladi, bunda ushbu
subyekt uchun obyekt yangi bodadi, predmet va hodisalar bir
odam uchun umuman yangi bodishi, ushbu jamiyat uchun yangi
ko‘rsatkich va boshqa jamiyat uchun yangi bodmasligi mumkin.
Yangilikning muhim tom oni, u ushbu obyektning ilgarigisidan
nimasi bilan farq qilishini kolrsatib beradi. Masalan, taklif etila-
yotgan o'qitish metodikasi ilgarigi madumotlariga ko‘ra, quyidagi
qismlarga ajratiladi. M adum bodganini boshqa ko‘rinishda ko‘rish
(keltirish), ya'ni amalda yangilik emas.
l.S h a rtn i ilgari m adum bodgani sezilmas o ‘zgarishlar bilan
qaytarish.
2. Ilgari madum bodganga aniqlik kiritish.
3. Ilgari m adum bodganini muhim elem entlar bilan toddirish.
4. Sifatli yangi obyekt yaratish.
Yangilik —
bu ayni vosita, innovatsiya esa jarayon, u m adum
bosqichlar bo^yicha rivojlanadi. Innovatikada bu yangiliklar ki-
ritishning hayot sikli tushunchasida aksini topadi.
Birinchi blok (to ‘plam ) — pedagogikada yangilik yaratish
bloki bu verda pedagogikada yangi pedagogik yangiliklarni klas-
sifikatsiyalash, yangilik yaratishga shartlari, yangilik m ezoni yan
gilikning uning o ‘zlashtirish va foydalanishga tayyorlash o ‘l-
chovi, odatlar va novatorlik pedagogik bosqichlari yangilik ijod-
korlari kabi kategoriyalar ko ‘rib chiqiladi. Shu bilan birga pe-
32
dagogikada yangilik kategoriya chegarasi nazariyasini ishlab chi-
qish katta aham iyatga ega. Bu tushunchalarni pedagogik neo-
logiya o ’rganadi.
Ikkinchi blok — yangilikni baholash o ‘zlashtirish va tushunish
bloki: yangilikni o ‘zlashtirish jarayoni turlari va baholash, pedago
gik hamkorlik, pedagogikada konservator va novatorlar, innovatsion
muhit pedagogik birlashmaning yangilikni baholash va qabul qi-
lishga tayyorlash. Bu tushunchalarni pedagogik aksiologiya o ‘rganadi.
Uchinchi blok — yangilikdan foydalanish va qodlash bloki.
Ushbu blokda tatbiq etish, yangilikni qo ‘llash va foydalanish tu r
lari va qonuniyatlari o ‘rganiladi. Bu tushunchalar bloki pedago
gik praksianalogiya deb nomlanuvchini tatbiq etishni o‘rgatish bilan
bog‘liq. Pedagogik innovatsiyalar qayta takrorlanish sikli, qonuni,
mazmuni yangi sharoitda yangilikning qayta tiklanishidan iborat.
Pedagogika va ta ’lim tizimi uchun bu o'ziga xos xususiyat, shu
sababli yangilik nazariyasi va amaliyoti ko‘pgina qarama-qarshi-
liklar keltirib chiqaradi, chunki pedagoglar birlashmasi ilgari bo'l-
gani kabi yondashib, bu yangilikni takrorlashi eski emas. Yoki
eskisining yangidan qayta tiklanishi ekani sezilmaydi.
T a’lim sohasida pedagogik adabiyotlarda innovatsion jara-
yonlar ikki turi ko‘rsatiladi:
1-
tur.
Innovatsiya ko‘p jihatdan tabiiy o ‘z-o ‘zidan sodir bo ‘-
ladi. Yuzaga keltiruvchi talablarga aniq bog‘lanmay yoki inno
vatsion jarayonini amalga oshirish yo‘l va vositalarini butun sha-
roitlar tizimini to ‘la tushunmagan holda sodir bo‘ladi. Bu turdagi
innovatsiya har doim ham ilmiy asoslash todaligi bilan bog‘liq
bodishi, vaziyat tartiblari ta ’siri bilan imperik asosda sodir bodadi.
Bu turdagi innovatsion jarayonga o ‘qituvchi innovator, tarbiyachi
ota-onalar faoliyatini kiritish mumkin.
2-
tur.
Yangiliklar kiritish ikkinchi turi tadim tizimida ongli
ravishda maqsadni ko‘zlab, fanlararo faoliyatda ilmiy tarqala ola-
digan mahsulot bodgan innovatsiya.
Innovatsion jarayonlar pedagogikada jadallashishi faqatgina
ijtimoiy buyurtma va nazorat tekshirishlar hamda novatorlik taj-
ribasida ularni amalga oshira oladigan vositalar mavjudligi bilan
bogdiq bodmay, pedagogik uyushmasi ongi doirasidagi muhim
o ‘zgarishlarga ham bogdiqdir.
Tizimda yangilikni kiritishga pedagoglarning psixologik tay-
yorligi juda m uhim shartdir. Ayniqsa, shuni hozirgi maktab-
33
larimiz innovatsion jarayonning boshlang’ich radikal bosqichi
davridan o ‘tayotgan, butun jamiyat hayotidagi qayta qurish bilan
yuzaga kelgan, u bizning pedagogikamiz merosini qaytarish dav-
rida tushunish muhimdir.
Aniq yangiliklarni kiritish va o ’rganish bilan bog‘liq ishlab
chiqish zarurligini tushunib, ilmiy qiziqishlar innovatsion ja-
rayonlar borishiga ta ’sir etuvchi omillarni tahlil qilishga qaratildi.
Shu tariqa, innovatsiya pedagogik jarayon komponentlari, um u-
man pedagogik uyushma faoliyati va umumiy tuzilishga ta ’sir
etuvchi katta tizim samaraga egadir.
H ar qanday oddiy yangiliklardan farqli pedagogik innovatsiya
bolalar tarbiyasi shaxsiy va ijodiy jarayonini taklif etadi. U lar bu
tun ta ’lim sohasi va turli vazifalarni bajaruvchi ekspert konsultant,
loyihalashtiruvchi yangilik kiritish maktabi pedagogi ishlarini ba
jaruvchi o ’qituvchini tayyorlashni o ‘z ichiga qamrab oladi.
|
