INTEGRATSIYANING HOZ1RGI ZAMON

Chet el tajribasi bilan tanishish shuni ko‘rsatdiki, tabiat va 
jamiyat haqidagi bilimlarni rivojlantirish uchun asos boduvchi in- 
tegratsiyalangan fanlar ko‘pgina mamlakatlarning o‘quv dasturlariga 
kiritilgan. Bu ekologik ycknalishiga ega bo‘lgan intcgratsiyalangan fan­
lar jahon hamjamiyatida o ‘quvchilarda atrof-m uhitga javobgar- 
likni shakllantirishning asosiy vositasi ekanligi to‘g‘risida xabar beradi.
Hozirgi kunda integratsiyaning bir necha usullari qodlaniladi. 
Birinchisi, bir nechta fanlarni bir fanga birlashtirish. Shu masala- 
dagi 1988-yilda chop etilgan xalqaro pedagogik tajriba yakunla- 
riga bag‘ishlangan tad q iq o t foydali m anba ko‘pgina xorijiy 
mamlakatlar boshlang‘ich maktablarining o ‘ziga xos xususiyati 
integratsiyalangan kurslar bo‘yicha ta ’lim bo‘lib qoldi. Kursning 
maqsadi bolani dunyo bilan suhbatga tortish, inson tabiat, jamiyat, 
fan, san’at bilan suhbatlashishga faqat odamlar suhbatlashadigan 
til bilangina emas, hayvonlar, o‘simliklar tili bilan, rassomlar, 
musiqachilar, olimlar foydalanadigan til bilan tanishtirishdir.
Kichik maktab o ‘quvchisiga fikr doirasi keng bo‘lgan muloqot 
san’atining boshlang‘ich savodini egallashda yordam berish mu- 
himdir. Bu savod o ‘zida odamlar bilan muloqotdan tortib (teng- 
doshlar, katta yoshdagilar, kichik yoshdagilar) o ‘z-o ‘zi bilan mulo­
qotdan to atrof-muhitdagi hodisalar bilan muloqotni qamrab oldi.
Kursning maqsadidan yana biri — o ‘zi ishlayotgan olam ha- 
qida narsa va hodisalar orasidagi bogdiqlik, o ‘zaro yordam, mod- 
diy va madaniyatning turli-tumanligi xususida keng va eng asosiysi, 
insonning ichki (m a’naviy) va ijtimoiy dunyosi, olamda hukm 
suruvchi qonunlar (tabiiy, ilmiy, tarixiy, axloqiy) haqida tu- 
shuncha berish. Asosiy urg‘u faqat m a’lum bilimlarni egallashga 
emas, balki tasvirli fikrlashni rivojlantirishga beriladi. Olamning 
umumiy ko ‘rinishi tovushlar, tasvirlar, ranglar orqali tanish- 
tiriladi, bola esa ham dunyoni, ham o‘zini o'rganuvchi, tekshiruvchi 
o ‘rniga qo‘yadi. Bunda kurs ta ’limiy kichik maktab o ‘quvchilari- 
ning parallel ravishda asosiy fanlarni o ‘rganishlari hamda o‘rta 
maktab ta ’limida qulay sharoitlar yaratishga xizmat qiladi.
Kursning tuzilishi qanday? Kursning integrativligi uning tu- 
zilishiga xos xususiyatlarni belgilab beradi. Yil uchun umumiy 
b o ig an bir mavzu, har chorakning asosiy mavzusida o ‘z rivojini 
topadi. Shunday qilib, kurs asosiga qo ‘yilgan g ‘oyalar (fikrlarjning 
gorizontal harakati amalga oshiriladi. Xuddi shu yo‘l bilan vertikal 
harakat ham amalga oshiriladi (sinfdan sinfga), bunda bir mavzu 
bolaning o'sishiga qarab, murakkablashib boradi.
19

Integrativlik insonning olam bilan o ‘zaro aloqalarida aks 
etuvchi mavzularga kiritilgan: bola idrokida n o m a’lum bodgan 
uzoq olam bilan (kosmos, yulduzlar, yer kurasi, katta bo‘shliqlar 
va vaqt qadri). Yaqin olam (mikroolam, uy oldidagi hayvonlar va 
o ‘simlik dunyosi, ona-Vatan tabiati va boshqa mamlakatlar ta- 
biati). Insonlar olami bilan (turli mamlakatlar va madaniyatlar, 
sivilizatsiya markazlari, insonning inson va jamiyat bilan mu- 
nosabatlari, insonning ichki dunyosi); madaniy dunyosi bilan 
(xalq ijodi, rassom va olimlar ijodi, m a’naviy qadriyatlarni saq- 
lovchi odamlarning ishlari).
Shu olamlar ichra sayohatning mavjudlik qonuniyatlari, til- 
larning o ‘ziga xos xususiyatlarini ochish — kurs tizimining asosiy 
mantiqidir. Kurs oddiylikdan murakkablikka, bilishdan ilmga, 
tartibsizlikdan uyg‘unlikka, chaqqonlikdan mohirlikka va ijodga 
bo ‘lgan harakatni taklif qiladi. Bola dunyo yaralishining «gdsht- 
chalari» bilan tanishadi, olamning boshlanishga, insonning yerda 
paydo bodishiga murojaat qiladi. So‘zlar, sonlar siri, yashil barg, 
qadim iy afsonalar ju m b o q larin i ochish yuzasidan fikrlaydi, 
o ‘quvchi makon va zamon bo'ylab sayohatga otlanadi. Shunday 
qilib, bola har kuni ochishi kerak bodgan olamning goUalligi va 
turli-tumanligini his qiladi.
M urakkab dunyoqarashlar ilmiy, badiiy g‘oyalar bola tu- 
shunishi uchun qulay, tasvirli m avzularda o ‘z aksini topgan, 
ular yil mundarijasini tuzishga imkon beradi. Bir tartibga solin- 
gan tizim shu kursning o ‘ziga xos xususiyatidir. Bunday o ‘yin- 
larga yondashish 6—10 yoshdan boshlanadi. Bu hoi ularni turli 
o ‘yin orqali murakkab bilim orttirish, badiiy, axloqiy masalalarni 
hal qilishga yordam beradi.
Yil va chorak mundarijasiga turli ertak qahramonlari («Zumrad 
va Qimmat», «To‘g'ri va egri», «BoYi bilan tulki», «Tulki bilan 
turna», «Kichik shahzoda», «K arlson», «D yum ovochka» va 
boshq.)ni kiritilishi ham shu maqsadga xizmat qiladi. Ular mavzu- 
dan mavzuga yetaklab, yangi narsalarni bilib olishga yordam beradi.
Kursda shaxsga moslangan yo‘nalishga ega faqatgina sinf yoki 
guruhga emas, har bir bolaga ahamiyat beriladigan qilib ishni 
tashkil etish nazarda tutiladi. Bunda uning shaxsiy fazilatlari, 
qobiliyatlari alohida ko‘rsatiladi, qiziqishlari hisobga olinadi. Shu 
maqsadda « 0 ‘z yulduzingni yoq», «Guldastada sening guling», 
«Sen sevgan kitob» kabi o ‘yinlardan foydalanish mumkin. 0 ‘yin 
davomida diqqat-e’tibor birgina bolaga qaratiladi (masalan, tugdlgan
20

kuni munosabati bilan osmonda yangi yoritilgan yulduz lining 
nomi bilan ataladi yoki katta guldasta bayram egasiga yoqadigan 
gul bilan boyiydi). Sevimli kitob esa sinf kutubxonasini to id irish
bilan birga egasining imzosiga ega bo‘ladi.
Kichik maktab yoshidagi o ‘quvchilarning qiziqish va qobi- 
liyatlariga moslashish ularning badiiy faolligini rivojlantirishni 
taqozo qiladi. Bilim olish, badiiy-hayotiy masalalarni hal qilish 
o'ziga xoslikni, uddaburonlikni, epchillikni rag‘batlantirish na- 
zarda tutyapti. Shu munosabat bilan bolalarning she’r va hikoya- 
lar yozish, yangi raqs o ‘ylab topish, shirin taom pishirish, biron 
asbob yaratish, o ‘simliklardan shakllar yaratish kabi mustaqil 
ijodiyotning turli yoilari bilan rag‘batlantirib borish taqozo etiladi.
Emotsional tomonlarni rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi. 
M ashg‘ulotlar bolalarda ko'rish va eshitish, materiallar sifatini 
(fakturasini) ushlab к о 'rib, ajrata bilish qobiliyati, sezish tuy- 
g'ularini (hid va ta ’mni ajrata olish) rivojlantirishga yordam beradi. 
«Ovchilar», «Hayvonlar», «Izquvarlar»ni o'ynash bolalarga faqat 
umumiy bilimlarga ega bo'lish, masalalarni m antiqan hal eta 
bilishgina emas, insonga berilgan barcha his-tuyg‘ular ham mu- 
him ekanligini ko'rsatib beradi. Ularni rivojlantirish o ‘ta nozik 
tuyg'ularning shakllanish yoMidir. Bunga yorqin tasvirlarga, san’at 
asarlari, tabiat bilan zavqlanishga murojaat qilish orqali erishish 
mumkin.
Bolalarda salbiy, xunuk, yomon narsalarga ham emotsional 
munosabatni rivojlantirish lozim. Bunga ertaklar o ‘qish, turli sahna 
ko'rinishlari qo'yish yordam beradi. Bolaning his-tuyg‘ulari uning 
jismoniy rivojlanishi bilan bog'liq harakat qilishga, o ‘z holatini 
badan harakatlari, imo-ishoralar, raqs orqali ko'rsatib berishga 
imkon beruvchi mashqlarni kiritish lozim.
Kursni tashkil qilish va ish shakllari haftasiga ikki soatga m o‘l- 
jallangan. Hafta oxirida ikki soatlik dars o ‘qish maqsadga m u- 
vofiq. Bunda bolalar, bir tom ondan, asosiy darslardan ancha dam 
olishadi, ikkinchi tom ondan, keyingi hafta darslariga tayyorla- 
nishadi. Bunday ikki soatlik darsni «Ijod soati», «Xayol (orzu) 
darsi» deb nomlash mumkin.
Dars o'tishdagi asosiy shart — sinfda zarur, mos m uhitni 
yaratish: polga gilam solish, partalar o'rniga qulay bo‘lgan stol va 
stullar o 'rn in i almashtirish. M ashg'ulot jarayonida bolalar o ‘z 
yashash muhitlarini yaratishadi. Yil va chorak mavzusida «Devor- 
dagi suratlar», «Hayvonot va o'simliklar dunyosi» paydo boiadi.
21

Bularni o ‘quvchiIarning o ‘zlari o ‘y!ab topishadi. Buning uchun 
turli badiiy va texnik vositalar, m a’lum ot beruvchi nashrlar, 
ensiklopediyalar, xaritalardan foydalanish mumkin.
K o‘pincha vaqtni sinfdan va maktabdan tashqarida o ‘tkazish 
ko‘zda tutiladi. Muzey va kutubxonalarda, xiyobon yoki ko'cha- 
larda o ‘tiladigan darslar odatiy bo ‘lib qoladi.
Integratsiyalangan kurs ustidagi ishlar davom etadi. Tanlangan 
yo‘l juda qiyin va mutlaqo shubhasiz emas. Murakkab muam- 
molarni hal qilish lozim.
Bolgariyalik olimlar tabiiy-ilmiy bilimlarni o ‘z ichiga olgan, 
10—12 yoshli bolalarga m o'ljallangan integratsiyalangan kurs 
yaratishdi. Shunday qilib, o ‘qish, yozish va og‘zaki nutq «til 
san’ati»ga, tarix, geografiya, fuqaroshunoslik, jamiyatshunoslik, 
fizika, kimyo, biologiya, astronom iya, tabiatshunoslik va shu 
kabilarga birlashtirildi.
Integratsiyaning bunday usulidan to ‘liqsiz va to ‘liq o'rta mak- 
tablarda qo‘llaniladi. AQSHdagi o ‘rta maktablarning yuqori sinf- 
larida fizika, kimyo, geografiya, geologiya, kristallografiya, tup- 
roqshunoslik va shu kabilarni o'z ichiga oluvchi «Yerni o'rganish» 
fani kiritilgan. Chexiya, Slovakiyada ham shunday umumlash- 
tiruvchi integratsiyalangan «Fuqoro tarbiyasi» deb nomlangan kurs 
yuqori sinflarda kiritilgan.
Shunday qilib, bir qator m am lakatlar tajribalari ko ‘rsati- 
shicha, integratsiyalangan kurslar qulay shakl boflib qoldi. Mak- 
tabda o ‘qitiladigan fanlarni bir butun tizimli ravishda o'qitish 
imkoniyati tugfllganga o ‘xshaydi. Lekin shunday savol tugflladi: 
bu kursni qanday o'qituvchi o'qitishi mumkin? Bunday kurslar 
yaratilishining o ‘zi yuqori malakali jam oani talab qiladi. Zero, uni 
o'qitish uchun yuqori malakagina emas, balki keng bilimdonlik 
kerak. Bunday o‘qituvchini kim tayyorlab beradi?
Kim shunday murakkab koLp predm etli o'quv kursini olib 
boruvchi o ‘qituvchini moddiy va m a’naviy jihatdan qiziqtira oladi? 
Bu savollar hal qilinmas ekan, integratsiyaning bu usuli ko‘zda 
tutilgan natijalarni bermaydi.
Boshlang‘ich maktabda integratsiyani amalga oshiruvchi bo‘g‘in 
vazifasini o ‘qituvchining o‘zi bajaradi. U bolalarning arifmetikaga, 
yozishga, tabiiy ko'pgina boshlangich tushunchalari va yana ko‘p- 
gina narsalarga o‘rgatadi, o ‘z kuch va imkoniyatlari darajasida bu 
ishni amalga oshiradi. Boshlang‘ich sinflarda bir o ‘qituvchining 
dars berishini integratsiyaning bir usuli, deb hisoblasak ham bofladi.
22

Integratsiyani amalga oshirishning usullari yaxshi yoki yomon 
boiishi mumkin. Muammoning mohiyati shundaki, usullarning 
biridan yuz o‘girib, ikkinchisida barcha darajada o ‘qituvchilaming 
(psixologik va fiziologik) yosh xususiyatlarini hisobga oladigan 
integratsion choralar tuzishni kiritishidir. Masalaning bunday qo‘- 
yilishi integratsiyaning turli ta ’lim pog‘onalarida turli xususiyatlarga 
egaligidir. Boshlang‘ich maktabda integratsiyani bir-biriga nisbatan 
yaqin fanlarni birlashtirish asosida ko'rish maqsadga muvofiq.
T a’limning keyingi pog‘onalaridan u asosiy fanlarning che- 
garalarini birlashtirishga harakat qiladi. B oshlang'ich ta ’lim- 
tarbiyani integratsiyalashda ijobiy va salbiy omillar mavjudligini 
hisobga olish kerak. Bu omillar integratsiyaning usullarini belgi- 
lab beradi.
Y. M. Kolegin va O. L. Aleksinko integratsiyaning salbiy omil- 
larini quyidagicha koYsatib berishadi:
• o'quv predmetlarining chegaralangan soni — olinayotgan 
katta hajmdagi bilimlarning mazmuni olamning haqiqiy ko‘ri- 
nishini, qismlarining o'zaro bog‘liqligini aks ettirish bilan to ‘ldi- 
rish mumkin;
• juda muhim bo‘lgan o‘qish, yozish va sanoq ko‘nikmalarini 
shakllantirish zarurati.
Bu narsalar xuddi fanlarga b o ‘linib, o ‘qitishni talab qiladi- 
ganga o'xshaydi. Lekin o ‘qish va matematikaga o'qitishning an’ana- 
viy tajribasi ham keng integratsion imkoniyatlar haqida dalolat 
beradi. Bunda o ‘qish fan sifatida o ‘z ichiga faqat badiiy matnlarni 
emas, tarix, tabiatshunoslik bo'yicha materiallarni oladi. M atema- 
tika arifmetika, algebraik va geometrik materiallarini o ‘z ichiga 
oladi. Bunday integratsiya muhim ko'nikm alar hosil qilishga xa- 
laqit bermaslik, aksincha, ularni shakllantirishga kafolat beradi.
R obert Karlosning aytishicha, boshlang‘ich maktab faqat 
o'qish, yozish va sanashni o ‘rgatibgina qolmasdan, bundan ham 
muhimroq va kattaroq masalani amalga oshirishi kerak. Chunki 
har bir bola shakllantirish davrida uning intellektual faolligini 
rag‘batlantirish, tabiiy qobiliyati singari uning keyingi muvaf- 
faqiyatlari uchun juda muhimdir.
Integratsiyalangan kurslami shu yoshdagi bolalarga tushunarli 
va qiziq bo'lishi uchun bayon qilishning qiyinligi. Bu omilni bartaraf 
etislming vo'1 lari amaliyotda tekshirilgan eng m a’qul uslublami ishlab 
chiqishda hamda o ‘qituvchilar tayyorlashning maxsus tizimidadir.
23

Download 4,78 Mb.