Bilimdonlikning m uhim qismi b o ‘lgan insoniy dem okratik
m unosabatlar tizimidagi teranlik shaxs taqdiri va salohiyatini
belgilovchi m uhim om ildir. Pedagogika va ijtim oiy psixologiya
har bir o'sm ir shaxsning hayotning barcha jabhalarida o ‘zini er-
kin sezish va fikrlarini to ‘la-to'kis bayon etishiga o ‘rgatuvchi usul
sifatida xizmat qiladi.
Bugungi
kunda
0
‘smirlarning shaxslararo va ular o ‘rtasidagi
o ‘zaro m unosabatlari m a ’lum bir darajada ularni shaxsidagi
psixologik holatlarni ckzgartirish va ijobiy munosabatlarni shakl-
lantirishda yordam beradi.
M aktab ta ’limining san ’at yo^nalishi mazmuni bolalarning
ta ’lim -tarbiya olishiga, odamiylik sifatlari qunt bilan singdirib
borilsa, ular yetuk va barkamol, sog‘Iom, mustaqil fikrlovchi shaxs
b o ‘lib yetishadi.
Har bir yosh davrning psixologik xususiyatlarini hisobga ol-
gan holda tarbiyaviy ta ’sir o ‘tkazish bolada o‘z vaqtida o ‘zini ang-
lashni vujudga keltiradi. Bolada o ‘zini anglash tuyg‘usi
qancha
erta uyg‘onsa, shaxsiy nuqtayi nazar, o ‘z huquqini his etish,
o ‘zining aqliy va jismoniy imkoniyatlarini baholash shunchalik
tez paydo bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda ham m a fanlar, shu jum ladan, politexnik sikl
har tom onlam a talqin qilinar ekan, shu fanlarni chuqur o ‘rga-
nish va uni ijtimoiy hayotni yaxshilashda foydalanish — bugungi
kunning dolzarb va kechiktirib b o ‘lm aydigan m asalalaridan
biridir.
O'zbekistondagi
shu sohadagi qarashlar, psixologik olimlar-
ning olib borayotgan va rejalashtirilgan ilmiy-amaliy yo‘nalishdagi
barcha tadqiqotlarning qim m atli aham iyati juda kattadir. Shu
bilan birga barcha yosh avlod ta ’lim-tarbiyasining buguni va er-
tangi kun talablari uchun zarurdir.
Sharq mutafakkirlarida ilg‘or g‘oyalar — yosh avlodni aqliy
va jismoniy jihatdan yetuk, m a’rifatli, bilim va hunarlarni egalla-
gan, odob-axloq qoidalarini o ‘ziga mujassamlagan go‘zal didli
hamda zavqli qilib yetishtirishdir. Bu avloddan avlodga og‘zaki
ijod va yozma adabiyotlar vositasida ommalashadi.
Yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko ‘p asrlar davom ida
qo ‘llanilgan usul-vositalari, tadbir va shakllar, o ‘ziga
xos urf-odat
va a n ’analar, tarbiya haqidagi g‘oyalar va hayotiy tajriba xalq
pedagogikasida mujassamlangandir.
42
M a’lumki, har bir xalq boshqa xalqlar bilan bog‘liq holda
yaratilgan. Shu sababli ham ulaming ijtimoiy-siyosiy va madaniy
hayoti, urf-odatlari, a n ’analarida o ‘xshashlik mavjud. Bu o ‘x-
shashlik ulaming m ehnat va nafosat aqliy va axloqiy tarbiya usul-
larida yorqin ko‘rinadi. Ular har xil ish turlarida kasb egalari bo ‘la
olishadi. Bular quyidagi kasblardir: mexanizator, ta ’mirlovchi-
payvandchi, chorvador, dehqon. 0 ‘quvchilarni hozirgi zam on
kasb-hunarga o ‘rgatish, mehnatkash inson
psixologiyasini rivoj-
lantiradi. U m um ta’lim maktabining vazifasi mana shulardan ibo-
rat. Ijtimoiy hayotimizdagi inqilobiy o ‘zgarishlar, mustaqillik,
huquqiy davlat tizimiga intilish — insonparvar psixologiya qo-
nuniyatlari va ilmiy materiallarni o ‘rganish monitoringidan tur-
mushda foydalanishga quyidagicha baho beradi:
• talabalami individuallik qiyofasida shakllantirish;
• ta ’lim-tarbiyani, odamiylik sifatlarini qunt bilan singdira borish;
• tarbiyaviy jarayonning natijasi;
• keng bilim saviyasiga ega bo‘lish, turli bilimlardan xabardor
b o ‘lishi;
• yosh pedagogik-psixologiya, ijtimoiy psixologiya va peda-
gogika, yosh fiziologiyasi hamda
maktab gigiyenasidan chuqur
bilimlarga ega bo‘lishi;
• o ‘zi dars beradigan fan bo ‘yicha m ustahkam bilimga ega
bo ‘lib, o‘z kasbi, sohasida jahon fanida erishilgan yutuq va kam-
chiliklardan xabardor bo ‘lishi;
• ta ’lim va tarbiya metodikasini egallashi;
• o ‘z ishiga ijodiy yondashishi;
• pedagogik texnikani (mantiq, nutq, ta ’limining ifodali vosi-
talari) va pedagogik taktikaga ega bo‘lish;
• o ‘qituvchi o ‘z bilimi va pedagogik mahoratini doimiy ravishda
oshirib borishi barobarida har bir o ‘qituvchi psixologik jihatdan
ana shu talablar monitoringiga eng yuqori darajada mos keladigan
bo ‘lishiga intilishi lozim.
Zamonaviy o ‘qituvchi o ‘quvchilar o ‘rtasida o ‘zaro munosa-
batlarni yo‘lga qo‘ya olish, bolalar jam oasida ijtimoiy-psixologik
mexanizm lardan foydalanishni bilishi zarur.
Jam iyat tom oni-
dan qo‘yilgan talablar bilan bir qatorda o ‘qituvchi o ‘z faoliyatida
tevarak atrofidagi kishilar, maktab m a’m uriyati, hamkasblari,
o ‘quvchilar va ulaming ota-onalari undan nimalarni kutishni ham
esdan chiqarmasligi lozim.
43
О ‘qituvehilarning pedagogik mahorati va innovatsion
tayyorgarligi
0 ‘quvchilarni tarbiyalash dasturini ishlab chiqish va uni
amalga oshirish qobiliyati yetarli darajada b o ‘lishi lozim.
Psixologik xususiyatlarning turlari haqida
Hozirga qadar yosh psixologiyasi sohalari — chaqaloqlik, ilk
bolalik, maktabgacha davr,
kichik maktab, o ‘spirinlik, yoshlik,
yetuklik, keksalik davri bo ‘yicha bebaho ilmiy-amaliy m a’lumotlar
to ’plangan. Endi asosiy vazifa ana shu m a’lum otlarni ijtimoiy
hayotning barcha jabhalarida qo’llashdan iborat.
Odamga chaqaloqligidan keksalik davrigacha uning ichki im-
koniyati, mayli, iqtidori, aql-zakovati, qiziqish, irodasi, his-tuy-
g’usi, diqqati va bilim jarayonlarining xususiyatiga ko‘ra, individual
m unosabatda b o ’lishi, bunga pedagogik-psixologik ta ’limning
talablariga integratsion moslashuv xususiyatlaridan kelib chiqqan
holda ish olib borish maqsadga muvofiqdir.
