diffe'rentiofion,
lotincha
differen
tia —
farq, har xillik, ya’ni butunni bo ‘laklarga bo ‘lish, ajratish.
T a ’lim mazm unini integratsiyalash — dunyo a n ’anasi (g‘oya,
fikr, intilish). Integrativ yondashish turli darajadagi tizimli alo-
qalarning obyektiv yaxlitligini aks ettiradi (tabiat—jamiyat—inson).
Integratsiya ilgari b o iin g an qismlarni bir butunga birlashtirish
bilan bog‘liq. U tizim elementlarining yaxlitlik va uyushqoqlik
darajasini oshirishga olib keladi.
Integratsiyalash mobaynida bir-biriga bog‘liqlik hajmi oshadi
va tartibga tushadi, shu tizim qismlarning ishlashi va o ‘rganish
obyektining yaxlitligi tartibga solinadi. Bu umumiy qoidalarni
qanday qilib maktab ta ’limida qo‘llash mumkin? Zamonaviy di-
daktik va metodikada ta’kidlanishicha, o ‘quvchilami o'qitish, rivoj-
lanishi va tarbiyasining muvaffaqiyatlari ularda dunyo birligi ha
qida tushunchaning shakllanganligi, o ‘z faoliyatlarini umumiy
tabiat qonunlari asosida yo‘lga solish zaruriyatini tushunishlari,
tabiatshunoslik kursida fanlararo va fanlar ichidagi aloqalarni yecha
olishlari bilan bog‘liq. T a’limdagi integratsiya o ‘quv fanlari mazm u
nini konstruksiyalashga tizimli yondashish orqali ko‘rib chiqiladi.
Integratsiyaning turli darajalari ajratiladi: boshlang‘ich, tabiat
haqidagi elem en tlar bilim larni birlashtirish;
oraliq
— fanlar
b o iim larin i b o ‘lish integratsiyasi;
yakuniy
— tabiatshunoslikni
o ‘rganish bilan bog‘liq bo ‘lgan ta ’limning oxirgi bosqichi integ
ratsiyasi. Shu bilan birga, tabiiy-ilmiy ta ’limini to ‘liqroq va keng-
roq integratsiyalash imkoniyati ham inkor etilmaydi.
15
M aktab ta ’lim ini integratsiyalash jarayonining psixologak
asosi sifatida olim Y.A. Samarinning assotsiativ tafakkur to ‘g‘-
risidaga fikrlari olinishi mumkin. Bu fikrlarning mazmuni shun-
daki, har qanday bilim bu o ‘xshatish, bilimlar tizimi esa o ‘x-
shatishlar tizim idir. Y.A. Sam arin o ‘xshatishlarning quyidagi
turlarini ajratadi:
• lokal (mahalliy, m a’lum bir joy, narsa bilan chegaralangan);
• biror tizimga tegishli bo ‘lgan;
• tizim ichidagi;
• tizimlar orasidagi;
• aqliy faoliyat darajalarini o ’xshatishlarining mos keladigan
darajasiga birlashtirish xususiyatiga qarab tasniflaydi.
Tabiat yoki predmet haqidagi eng oddiy bilimlarni hosil qi-
luvchi bog'liqlikning eng soddasi m a’lum bir joy yoki tushuncha
bilan chegaralangan lokal tasavvurdir. Bu bog‘liqlik boshqa bi-
lim lardan nisbatan ajralgan, shuning uchun eng oddiy aqliy
faoliyatni ta'm inlaydi. Bu kichik maktab yoshiga xos. Biron bir
tizimga tegishli bo’lgan tasavvurlar eng sodda tizimli tasavvur-
lardir. Ular biron bir mavzu, predmet yoki hodisani o ‘rganishi
asosida hosil bo‘ladi. Biron bir predm etni bilish yangi dalil va
tushunchalarning tanlanishi ularni bir bilim lar bilan taqqosla-
nishi orqali amalga oshiriladi. Bilimlarning eng oddiy um um -
lashtirilishi sodir bo’ladi, lekin olingan bilim ham m a unga yaqin
bo ‘lgan bilimlar bilan bog‘lansa ayni muddao bo ‘lar edi.
Bunda o ‘quvchilarning tahlil qilish va umumlashtirish faoliyat-
lari vujudga keladi. Tizim ichidagi tasavvurlar o ‘quvchilarning butun
bir fanlar tizimining bilishini ta ’minlaydi (fizikaviy, kimyoviy,
biologik, bilimlar tizimi), o ‘rganilayotgan fan doirasida bilimlar-
dan keng foydalanish kuzatiladi. Tizim ichidagi tasavvurlar, vaqt,
muhit, son bogianishlarni aks ettiradi. Predmetlararo tasavvurlar
aqliy faoliyatning eng yuqori pog'onasi hisoblanadi. Ular bilim
larning turli tizimlarini birlashtiradi, hodisa yoki jarayonning xilma-
xilligini bilishiga imkoniyat beradi. Shu bilimlar asosida umumiy
tushunchalar kelib chiqadi. Tizimlararo tasawurlarning shaklla-
nishi, ularni bilimlardan foydalanishga, ularni bir-biriga bo’ysun-
dirishga, bilimlar chegarasidagi bo‘shliqlikni aniqlashga imkon beradi.
Bayon qilingan psixologik dalillar boshlang‘ich, to ‘liqsiz o ‘rta
va o ‘rta maktab ta ’limini integratsiyalashning asosiy xususiyatla-
rini aniqlash mumkin. S.P. Baranov, L.R. Bolotin, V.A. Slaste-
16
ninning «Pedagogika» kitobida darslarda q o ‘llaniladigan fan-
lararo bog‘lanish ko‘rsatiladi, lekin integratsiyalashgan ta ’lim
muammolari aks etmagan.
«Boshlang‘ich ta ’lim» jurnallarida maktab ta ’limini integ-
ratsiyalash muammosiga katta ahamiyat beriladi. L. N. Baxareva
o ‘zining «Boshlang‘ich maktab o ‘quv mashg‘ulotlarini o ‘lkashu-
noslik asosida integratsiyalash» maqolasida «Integratsiya — diffe-
rensiya jarayonlari bilan birgalikda amalga oshirayotgan fanlarni
yaqinlashtirish va bog‘lash jarayoni bo'lib, yangi, butun, yaxlit
b o ‘limlar yaratishga yordam beruvchi, fanlararo aloqalarni amalga
oshiruvchi yuqori ko’rinishdir», deb ta ’kidlaydi.
0 ‘quv predmetlari orasida integratsiya predm etlar tizimini
inkor etmaydi va integratsiya tizimini takomillashtirish, kamchi-
liklarini bartaraf etish yo‘li bo ‘lib, predmetlar orasidagi aloqalar
va bog‘liqliklarni chuqurlashtirishga qaratilgan bunday yonda-
shuv — dififerensiya va integratsiya orasidagi munosabatlarni tu-
shunishga tayanadi.
Pedagogikaning maqsadi bir xil maqsad vazifalarga ega b o ‘l-
gan turli fanlarning element va qismlarini bir butunga birlashti-
rishga yo‘naltirilgan integratsiyani amalga oshirishda o‘qituvchi-
larga yordam berishdir. Ko‘p yillik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki,
boshlang‘ich sinf o ‘qituvchilari, keyinchalik esa bitiruvchilar u
yoki bu fanlarni o ‘rganib, shu bilim, ko‘nikmalarni boshqa fan
larni o ‘rganishda qo ‘llashga qiynalib, ularga mustaqil fikrlash,
olingan bilimlarga o ‘xshash yoki yangi vaziyatlarga ko‘chira bilish
ko‘nikmalari yetishmayapti.
Bularning hammasi boshlang‘ich sinflardagi turli fanlar bo ‘-
yicha m ashg‘ulotlarning o ‘zaro kelishmovchiligi tufayli sodir
bo ‘lmoqda. Bu holatda integratsiya bir predm et b o ‘yicha bilim-
larni ikkinchisiga ko‘chirish va faoliyatning almashinishi emas,
balki zamonaviy fanlar integratsiyasi yo‘nalishlarini aks ettiruvchi
yangi didaktik ekvivalent (mos bo‘lgan, o ‘xshash, keng keladigan
narsa)larni yaratish jarayonidir. Psixolog E.N. Kabanova-Miller-
ning fikricha, « 0 ‘qituvchiga hali uchramagan vazifa asosida bilim
ko‘nikma va qobiliyatlarni m ustaqil ko‘chirilishi aqliy rivoj-
lanishning muhim ko‘rsatkichidir». U o ‘zining «Boshlang‘ich sinf-
larda ta ’limni integratsiyalash tajribasi» ishida maktab ta ’limini
integratsiyalashning muhimligiga e ’tiborini qaratsa, L.P. Elkanin
integratsiya darsini samarali qilish vositasi, predmetlar aloqala-
rini yangi pog‘onalarga ko‘tarish shakli, deb hisoblaydi.
17
Integratsiya — o ‘qituvchilarning turli fanlar bo‘yicha kuza-
tishlari va xulosalarini tasdiqlab yoki chuqurlashtirib beruvchi
yangi dalillarni topib berish manbayidir. Ular faoliyatning turli
shakllarini almashib turishi orqali o ‘quvchilar charchashi va asa-
biylashishini oldini oladi.
|
