Maxsus to‘lov tizimlari. Bugungi kunda Internet orqali to‘lovlarni
o‘tkazish uchun turli kartochkali texnologiyalar qo‘llanishi mumkin. Bu
maqsadda to‘lovchi o‘z to‘lov kartochkasi raqamini ko‘rsatadi, elektron
to‘lovni oluvchisi esa to‘lovchining kartochka hisob raqamiga to‘lov ta-
labnomasini uzatadi. Biroq mazkur texnologiya nisbatan zaifdir. Sababi
– Internet tarmog‘i himoya qilinmaganligida.
Shuning uchun to‘lov kartochkasi raqamini jinoyatchi qo‘lga olishi
ehtimoli mavjud. U raqamni kartochka hisob raqamidan pul o‘g‘irlash
uchun qo‘llashi mumkin.
O‘z navbatida, to‘lovchi uning hisob raqamiga qo‘yilgan summani
nazorat qilish imkoniga ega emas, natijada aldov ro‘y berishi mumkin.
Shuning uchun kartochkali texnologiya yaxshi himoyalanmaganligi sa-
babli barcha zarur talablarga javob bera olmaydi.
Bundan tashqari, to‘lovchining kartochkali hisob raqamiga to‘lov
oluvchi kirishi mumkin. Bunday texnologiya respublikada keng tarqal-
magan. Ushbu kamchiliklarni bartaraf etish uchun bugungi kunda max-
sus elektron pullar ishlab chiqilmoqda. Ular yordamida to‘lovlar Internet
orqali imzosiz amalga oshiriladi.
Hozirgi kunda turli to‘lov tizimlarining bir nechta o‘nliklari ma’-
lum. Ularni to‘rtta asosiy guruhga bo‘lish mumkin:
1. Ma’lumotlarni xavfsiz o‘tkazishni ta’minlaydigan aloqa seansi-
ning bayonotlarni.
2. Plastik kartochkalarni qo‘llashga asoslangan tizimlar.
3. Smart-kartalarni qo‘llashga mo‘ljallangan to‘lov tizimlari.
4. Elektron naqd pullar.
O‘zbekistonda qo‘llanadigan to‘lov tizimlarini uch guruhga bo‘lish
mumkin:
1. Kredit kartalarini qo‘llaydigan to‘lov tizimlari: CyberPlat (ki-
berplat), ASSIST (ASSIST), ElIT, WebPlus, Instant va boshqalar.
2. Elektron naqd pullar tizimlari: PayCash, WebMoney.
3. Internet-bankning tizimlari.
Tovarlar va xizmatlar yetkazish tizimi. Xaridor buyurtma bergan
tovar mumkin qadar qisqa muddatda unga yetkazilishi kerak. Aks holda,
elektron biznes bilan bog‘langan faoliyat samarasiz bo‘lishi mumkin.
Elektron magazinlarda sotib olingan tovarlar va xizmatlar yetkazilishi
ikki asosiy usulda amalga oshirilishi mumkin. Birinchidan, an’anaviy
transport va pochta vositalari bilan. Ikkinchidan, aloqaning elektron ka-
41
nallaridan foydalanib. Bu holda kerakli raqamli va boshqa ma’lumotni
(masalan, dasturiy mahsulotlarni, jurnallar, gazetalar, musiqa asarlarini
elektron nashrlarini) yetkazish ko‘zda tutiladi.
Marketing xizmati. Marketingning asosiy vazifalarini yechish yuk-
latilgan bo‘limlari quyidagilardir: sotuv bo‘limi, narxni shakllantirish
bo‘limi, shaxsiy Web-sahifalar dizayni hamda reklama bo‘limi. Internet
tarmog‘ida marketing faoliyati ikkita asosiy turga bo‘linadi:
1. Internetning oddiy foydalanuvchisi sifatida faoliyat yuritish. Bu
usul uchun ma’lum cheklashlar xos bo‘lib, ular ushbu muhitni kommu-
nikatsiya imkoniyatlarini faqatgina qisman qo‘llashga ruxsat beradi.
2. Internet tarmog‘i imkoniyatlarini qo‘llashda eng faol va bevosita
qatnashish. Eng kamida bu Web-sahifa yoki shaxsiy Web-server bo‘lishi
mumkin, ko‘pi bilan esa – imkoniyatlar cheksiz. Internetda firma vako-
latini amalga oshirish yoki interfaol magazin tashkil qilish mumkin.
Internetdan elektron bozorning marketing tadqiqotlari uchun sama-
rali foydalanish mumkin. U birlamchi ma’lumotlarga bevosita asoslan-
gan (tarmoqda firma tomonidan olib borilayotgan tadqiqot doirasida
olingan), shuningdek, Internetda e’lon qilingan ma’lumotlarga asoslan-
gan ikkilamchi marketing tadqiqotlarini ham olib borish imkoniyatini
beradi. Internet tarmog‘idan tovar bozorlarini tadqiq qilish uchun, ular-
ning tuzilmasini o‘rganish uchun yoki xaridorlarni real hamda salohi-
yatli guruhlari tarkibini o‘rganish uchun foydalanish mumkin.
Internetdagi reklamaning o‘ziga xosligi shundaki, uning bosh ele-
menti firma web-serveri hisoblanadi. Uning asosida reklama tadbirla-
rining butun majmuyi shakllantiriladi. Web-server egasining asosiy mu-
him vazifasi reklama olib borishdan iborat. Internetda reklamaning eng
keng tarqagan elementi bannerlar hisoblanadi. Bannerli reklama web-
sahifa yoki web-serverga tashrif etuvchilarni jalb qilishning eng ommaviy
va samarali usullardan biri hisoblanadi. U, shuningdek, imij reklamasini
olib borishning qudratli instrumenti hisoblanadi. Banner GIF yoki JPG
formatidagi to‘rtburchak tasvirdan iborat. Undan tashqari, JAVA, Shock
Ware va boshqa texnologiyalar yordamida yaratilgan bannerlar ham uch-
raydi. Banner, odatda, noshirning web-sahifasida joylashtiriladi hamda
reklama beruvchining serveriga giperishoraga ega bo‘ladi.
Internet muhitida firma faoliyatini reklama qilishning asosiy usul-
lari quyidagilardir:
– web-sahifani yaxshi tayyorlangan, demak jozibali dizaynini ta’-
minlash;
– serverni izlash mashinalarida ro‘yxatga olish;
42
|
