HUDUDLARDA TOVAR-MODDIY ZAXIRALARDAN SAMARALI
FOYDALANISH HISOBINI AVTOMATLASHTIRISH MASALALARI
Xasanov Baxodir Akramovich,
iqtisodiyot fanlari doktori, professor, x.b.a@mail.ru
Akramov G‘olibjon Bahodir o‘g‘li,
TDIU tayanch doktoranti, iceman.rich@mail.ru
Annotatsiya.
Mazkur maqolada hududiy korxonalarda kompyuter dasturlarini
qo‘llash sharoitida tovar-moddiy zaxiralar hisobini tashkil etish masalalari yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
tovar-moddiy zaxiralar, xalqaro standartlar, baholash usullari,
dasturiy ta’minot, materiallar hisobini avtomatlashtirish.
Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishni tashkil etish va yuritish tartibi, ularni
baholash, shuningdek tovar-moddiy zaxiralarni boshqarishning boshqa masalalari 2-
son MHXS (IAS) “Zaxiralar” da ko‘rib chiqilgan.
Moddiy boyliklar tarkibiga quyidagi turlar kiradi:
−
paxta, neft, ko‘mir, ruda va boshqalar kabi xom ashyo;
−
ishlab chiqarilgan mahsulotlarning asosini tashkil etuvchi materiallar (un,
shakar, teri, tola, material va boshqalar);
−
sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar (motorlar);
−
yoqilg‘i (ko‘mir, o‘tin, benzin, neft mahsulotlari);
−
idishlar va idish materiallari (yog‘och, karton, metall, shisha idishlar, qop-
qanor va boshqalar);
−
qurilish materiallari
−
ehtiyot qismlar ( akkumulyator, shinalar, karbyurator va boshqa
mexanizmlar);
−
chetga qayta ishlash uchun berilgan materiallar;
−
inventar va xo‘jalik buyumlari;
−
boshqa materiallar;
Buxgalteriya hisobini tashkil etishda tovar-moddiy zaxiralarni mahsulot (ish,
xizmatlar) tannarxiga kiritish muhim masala hisoblanadi. 2-son MHXS (IAS)
71
“Zaxiralar” talablariga muvofiq, ular tannarxning eng pasti yoki sof sotish qiymati
bo‘yicha baholanadi.
Korxonalarda tovar-moddiy zaxiralarga tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor
mahsulotlar va sotish uchun mo‘ljallangan omborlardagi tovarlar ham kiradi.
Hisobot oyi davomida buxgalteriya bo‘limidagi materiallar harakati hisob
baholari bo‘yicha hisobga olinadi, oy oxirida esa - foizlar va transport va ta’minot
xarajatlari miqdori yoki haqiqiy tannarxning buxgalteriya qiymatidan chetga chiqishi
hisoblangandan keyin, bu xarajat haqiqiy tannarxga keltiriladi.
Buxgalteriya bo‘limida materiallarning sintetik hisobi 1010-1090 schyotlar
bo‘yicha 21-sonli buxgalteriya hisobining amaldagi milliy standartlariga muvofiq
yuritiladi. Materiallar qoldig‘i va ularning oy uchun kelib tushishi debetda,
materiallar sarfi esa schyotning kredit qismida aks ettiriladi.
Materiallarning buxgalteriyadagi sintetik hisobi 1000 “Materiallar” schyotida
1010-1090 subschyotlar kesimida ularning alohida nomlari (turlari, navlari,
o‘lchamlari) bo‘yicha analitik schyotlarda amalga oshiriladi.
Xo’jalik subyekti rahbari tomonidan tasdiqlangan hisob siyosatida materiallar
hisobi uchun qabul qilingan usullar va vositalar belgilab qo’yiladi. Ma’lumki, Hisob
siyosati hisobot yilining boshida buyruq bilan tasdiqlanishi kerak. Shuningdek, hisob
siyosatini tahlil qilishda buxgalteriya hisobining tegishli bo‘limlariga kiritilishi kerak
bo‘lgan qo‘shimchalar aniqlanadi.
Korxonaning buxgalteriya siyosati tovar-moddiy zaxiralarni haqiqiy tannarx
bo‘yicha hisobga olinishini belgilaydi. Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olish
saqlash joylari va javobgarlik markazlari tomonidan amalga oshiriladi, joriy
inventarizatsiya hisobot tuzishdan oldin yoki moddiy javobgar shaxs almashganida
amalga oshiriladi. Shuningdek, inventarizatsiya yillik hisobot tuzishdan avval ya’ni
hisobot yilining 1 oktyabr holatiga ko‘ra amalga oshiriladi.
Korxonada ishlab chiqarish uchun materiallarni hisobdan chiqarishda FIFO usuli
qo‘llaniladi, ammo AVECO usuli individual qiymatlarga nisbatan qo‘llanilishi
mumkin. Funksional tayinlanishiga ko‘ra, tovar-moddiy zaxiralar maxsulotning
ishlab chiqarish tannarxiga yoki davr xarajatlariga hisobdan chiqarilishi mumkun.
72
Materiallarni ichki xo’jalik ehtiyojlari uchun ishlab chiqarish bo’linmalariga
yoki boshqaruv xo’jalik maqsadlariga sarflashda “Talabnoma” yoki “Cheklangan
oluv kartalari” hujjatlari rasmiylashtiriladi.
Tovar-moddiy zaxiralar moddiy javobgar shaxslar kesimida ma’muriyat bilan
tuzilgan “Yakka” tartibdagi to’liq moddiy javobgarlik haqidagi shartnoma bo’yicha
hisobga olib boriladi.
Biz buxgalteriya siyosatida tovar-moddiy boyliklarni hisobdan chiqarish usullari
(FIFO yoki AVECO) oshkor etilmaganligini, aktivlarni tovar-moddiy zaxiralarga
belgilash mezonlari (narx va xizmat muddati) oshkor etilmaganligini ta’kidladik.
Hozirgi vaqtda buxgalteriya hisobida to’plangan iqtisodiy axborotlarni
kompyuterda qayta ishlash samarali tashkil etilgan deb bo’lmaydi. Hozirgi paytda IT
bozorida ular uchun turli xil talablarni qondiradigan ko‘plab buxgalteriya dasturlari
taklif qilinmoqda. “1C: Buxgalteriya” dasturidan tashqari hozirda O‘zbekiston
bozoriga “1UZ” milliy avtomatlashtirish dasturi kirib keldi va u o‘n mingdan ortiq
korxonada muvaffaqiyatli sinovdan o‘tkazildi.
Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish hisob-kitob ishlarini yengillashtirishga
yordam beradi, lekin undan foydalanish hisob hujjatlarini rasmiylashtirishga
sarflanadigan vaqtni qisqartirishga imkon bermaydi. Bu masalalar buxgalteriya
ishlarining butun majmuasi avtomatlashtirilgan taqdirda hal etiladi. Shuningdek,
buxgalteriya hisobida omborxona va buxgalteriyada tovar-moddiy zaxiralarni hisobga
olish uchu muqobil, raqobatdosh dasturlardan foydalanish ijobiy samara beradi, deb
hisoblaymiz.
Kompyuter texnologiyalarining zamonaviy modifikatsiyalari yaratilayotgan
hozirgi paytda shaxsiy kompyuter yordamida tovar-moddiy zaxiralarning hisobi va
tahliliy jarayonlarni yuritish mazkur dasturlarni yaratuvchi uchun ham,
foydalanuvchi uchun ham o’zaro bog’liqlikda amalga oshirilishi zarur. Buxgalterlar
tomonidan kompyuter texnikalaridan nafaqat user sifatida foydalanish, balki ularni
dasturchi darajasida o‘zlashtirish (bugungi kunda bu allaqachon malaka talabiga
aylangan), mamlakatimizda buxgalteriya dasturlarini tanlash va qo’llash
strategiyasini tubdan qayta ko‘rib chiqishni talab etadi. Ma’lum bo‘lishicha,
73
buxgalteriya hisobining barcha yo‘nalishlari uchun yagona axborotlar bazasi
tuzilmasiga ega bo‘lish samaraliroq.
Xulosa qilganimizda, hududiy korxonalarda tovar-moddiy zaxiralarni hisobga
olishni xalqaro standartlarga transformatsiya qilish zaruratidan kelib chiqib tashkil
etilishi maqsadga muvofiqdir.
Iqtisodiyotni
modernizatsiya
qilish
xo‘jalik
yurituvchi
subyektlardan
zaxiralardan oqilona foydalanishni talab qiladi, bu esa buxgalteriya hisobining
progressiv shakli sifatida zamonaviy kompyuter dasturlari va texnologiyalarini
qo’llashni talab etadi.
Hozirgi vaqtda foydalanilayotgan kompyuter dasturlari juda xilma-xil bo‘lib,
ularning soni ko‘p yo‘nalish va faoliyat ko‘lami ham xilma-xildir.
Shuni ta’kidlash kerakki, amaliyotda mavjud kompyuter dasturlari, elektron
jadvallar va integratsiyalashgan tizimlar hisobini yuritish uchun amaliyotchi
buxgalterlarning kompyuter ko‘nikmalari va tajribasi yetarli emasligini tahlillar
ko’rsatmoqda. Yuqoridagi holat tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishni
avtomatlashtirish uchun maxsus dasturiy mahsulotlarga bo‘lgan yuqori talabni
ta’minlashni dolzarb vazifa qilib qo’ymoqda.
|
