RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA MOLIYAVIY MUSTAQILLIK
BERILGAN OTMLARDA TO`LOV-KONTRAKT MABLAG`LARI
BO`YICHA DAROMADLAR HISOBINI TAKOMILLASHTIRISH
Abdujalilova Dilnoz Abdusattarovna
TMI tayanch doktaranti
O`zbekiston Respublikasida “Oliy ta`lim tizimida amalga oshirilayotgan
islohotlar samaradorligini oshirish, davlat oliy ta`lim muassasalarining moliyaviy
barqarorligini ta`minlash, moddiy texnika bazasini mustahkamlash masalalarini
mustaqil hal etish, ilmiy tadqiqot faoliyatiga mablag`larni jalb etish imkoniyatlarini
kengaytirish hamda oliy ta`lim muassasalari o`rtasida raqobat muhitini rivojlantirish,
xalqaro moliya tashkilotlarini jalb qilgan holda 2022 yil yakuniga qadar davlat oliy
ta`lim muassasalarida bozor mexanizmlariga asoslangan biznes jarayonlarni joriy
etish, ularni xususiylashtirish, ular faoliyatiga koorporativ boshqaruvni joriy etish
hamda to`liq moliyaviy mustaqillik berish orqali ta`lim sifatini oshirish”
54
zarur.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti talabidan kelib chiqib, oliy ta`lim muassasalarida
moliyalashtirishning byudjet mablag`lari bilan birga o`qitishning to`lov-kontrakt
shaklidan
tushgan
mablag`lar
mustaqil
shakllantirilishi
qonuniy
jihatdan
mustaxkamlandi hamda oliy ta`lim muassasalarining nafaqat davlat budjetidan
moliyalashtirilgan budjet mablag`lari balki budjetdan tashqari jumladan to`lov-
kontrakt mablag`lari bo`yicha shaxsiy g`azna hisob varaqlarida yuritilib kelinmoqda.
Shunga qaramasdan, xozirgi kunda to`lov-kontrakt mablag`lari hisob yuritish
tizimida yanada takomillashtirishni talab etadigan bir qator muammolar vujudga
kelmoqda.
Oliy ta`lim muassasalarida bir nechta g`aznachilik shaxsiy hisob varaqlarida
hisob ishlari amalga oshirilmoqda. Ulardan asosiylari quyidagilardan iborat:
10001………– davlat budjetidan moliyalashtiriladigan pul mablag`larining
harakati hisobi yuritiladigan hisobvaraq;
54
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat oliy ta`lim muassasalariga moliyaviy mustaqillik berish chora-tadbirlari
to`g`risida”gi 61- qarori. 2021 yil. 24 dekabr.
931
4009………–o`qitishning to`lov kontrakt shaklidan tushgan mablag`larining
harakati hisobi yuritiladigan hisobvaraq;
4001………–rivojlantirish
jamg`armasi
mablag`larining
harakati
hisobi
yuritiladigan hisobvaraq.
Xozirgi kunda oliy ta`lim muassasalari hisob ishlarini raqamli iqtisodiyot
sharoitida zamonaviy texnik vositalar va axborot texnologiyalaridan foydalangan
holda tashkil etilmoqda. Jumladan UzASBO dasturiy majmuasi, Мysoliq.uz, Stat.uz,
Didox.uz, UzASBOinvoice.uz, xarid.uz va shu kabi qator dasturlarda elektron
imzodan
foydalangan
holda
amalga
oshirish
yol`ga
qo`yilgan.
“O'RMV”AT-tegishli byudjetlarning byudjet jarayonini kompleks avtomatlashtirish,
shu jumladan byudjet tizimi byudjetlari va BMJ byudjetlari ijrosi bilan bog'liq
operasiyalarni aks ettirish uchun mo'ljallangan axborot tizimi bo'lib, “UzASBO” DM
- byudjet tashkilotlari tomonidan byudjet hisobi va hisobotining yuritilishini
kompleks avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan dasturiy majmuada ishlaydi”
55
.
Oliy ta`lim muassasalarida o`qitishning “to`lov-kontrakt shaklidan mablag`lari
bo`yicha daromadlari bu - to`lov-kontrakt asosida o`qishga kirgan talabalarning
to`lovidir. Bu to`lovga asos bo`lib esa oliy ta`lim muassasasining talabalikga qabul
qilinganligi to`g`risidagi buyrug`i hamda ikki yoki uch tomonlama oliy ta`lim-talaba
yoki oliy ta`lim-homiy-talaba o`rtasidagi tuzilgan shartnoma hisoblanadi”
56
. Buyruq
chib, shartnoma imzolanib, buhgalteriyaga taqdim etilganda ta`lim muassasalarida
o`qitishning to`lov-kontrakt shaklidan tushadigan daromadlar
mablag`larining hisoblanishiga yagona schyotlar rejasi
57
ga asosan 153 600
“Byudjet tashkilotlarining talabalar bilan boshqa debitor qarzlari” subschyotining
debetida aks ettiriladi. 520 200 “Oliy va o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi
muassasalarida o'qitishning to'lov-kontrakt mablag'lari bo'yicha hisoblangan
daromadlar” subschyotining kreditida aks ettiriladi. Oliy ta`lim muassasasiga
55
O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2016 yil 24 martdagi "O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining axborot tizimida
shaxsiy g'azna hisobvaraqlarini yuritish qoidalarini tasdiqlash to'g'risida"gi 21-son buyrug'i.
56
Остонокулов,А.(2022). Таълим муассасаларида ўқитишнинг тўлов-контракт шаклидан тушумлар
ҳисоби ва уни такомиллаштириш.
https://journal.tsue.uz/index.php/archive/article/view/111924
57
O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2018 yil 10 sentabrdagi “O`zbekıston Respublıkası budjet hısobınıng standartı (2-sonlı
bhs) “Yagona schyotlar rejası”nı tasdıqlash to‘g‘rısıda”gi 125-son buyrug`i.
932
shartnoma asosida to`langan to`lov-kontrakt summasi muassasaning 4009 lik shaxsiy
g`azna hisob varag`iga kelib tushganida 102 409 “Ta'lim muassasalarida o'qitishning
to'lov-kontrakt shaklidan tushumlar” subschyotining debetida aks ettiriladi hamda
153 600 “Byudjet tashkilotlarining talabalar bilan boshqa debitor qarzlari”
subschyotining kreditida aks ettiriladi. “UzASBO” dasturiy majmuasining elektron
hisobotlar bo`limi budjetdan tashqari mablag`lar hisoboti ya`ni to`lov-kontrakt shakli
mablag`lari hisobotida bu daromadlar ikki qismga bo`linadi, ya`ni o`quv yilining
birinchi semestri uchun va o`quv yilining ikkinchi semestri uchun unda to`lov-
kontrakt mablag`lari birlamchi buhgalteriya hisobiga kiritib borilgan ma`lumotlar
asosida shakllantiriladi. Bunda har bir talaba kesimidagi ma'lumotlar “UzASBO”
dasturiy majmuasining g`azna-mijoz bo`limidan tushumlar bo`limiga inson omili
orqali kiritilib kelinmoqda. Talabalar kontingenti ko`p oliy ta`lim muassasalarida bu
qator noqulayliklarga olib kelmoqda.
O'qitishning kontrakt shaklidan tushgan va vaqtinchalik bo'sh turgan mablag'lar
oliy ta'lim muassasasi tomonidan O'zbekiston Respublikasining moliyaviy barqaror
va to'lov qobiliyati yuqori bo'lgan banklarining depozit hisobvaraqlariga tanlov
asosida joylashtirilishi mumkin. Olingan foiz daromadlari oliy ta'lim muassasasining
o'qitishning kontrakt shaklidan tushgan mablag'lari daromadlar va xarajatlar
smetasiga kiritiladi hamda belgilangan maqsadlarga sarflash uchun taqsimlanadi. Bu
o`z navbatida oliy ta`lim muassasasining o`qitishning to`lov-kontrakt shakli
mablag`lari daromadlarini oshirilishiga pirovard natijada moliyaviy barqarorligini
ta`minlashga olib keladi.
Raqamli iqtisodiyotning asosiy resurslari bu qayta ishlanadigan hamda
uzatiladigan axborotlar va ma'lumotlar tizimidir. Byudjet tizimi byudjetlarida raqamli
texnologiyalarni qo'llashda avtomatlashtirilgan dasturiy majmualarni yanada
takomillashtirish zarur. Hozirgi kundagi bu dasturiy majmualarni byudjet amaliyotida
qo'llashda qator muammolar uchrab turibdi. Masalan, "UzASBO" balans - dasturiy
majmuasida to'lov-kontrakt shartnomalarini ro'yxatga olish kitobida shartnomaning
predmeti ko'rinmaydi. To'lov kontrakt hisobi bo'limida uch tomonlama yuridik
933
tashkilotlar bilan tuzilgan shartnomalarda har bir talaba kesimida to'lov-kontrakt
summasi hisoblanadi. Yuridik shaxsdan shartnomaga asosan pul to'langanda esa
shartnomaning umumiy summasi bir yo'la tushadi. Bu esa tushgan summani talabalar
kesimida daromadga olishda muammo keltirib chiqaradi.
Elektron hisobot bo'limida debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar to'g'risidagi
ma'lumot shakli avtomat tarzda to'ldirilmay qo'lda to'ldirishga to'g'ri keladi,
byudjetdan tashqari schyotlar, to'lov-kontrakt shaklidan tushgan mablag'lar
hisobotida ham daromadlarning jami faqat avtomat tarzda to'ldirilib shakllanish
manbalari kesimida qo'lda to'ldirilib chiqiladi.
Oliy ta`lim muassasalarida to`lov-kontrakt mablag`lari bo`yicha daromadlar va
ular hisobining amaldagi holatini yaxshilash yo`llarini tahlili asosida quyidagilarni
xulosa tarzida keltirish mumkin:
1. Har bir talaba bo'yicha ma'lumotlarni "UzASBO" dasturiy majmuasida
shakllantirishni avtomatlashgan tizimga o'tkazish. Buning uchun, Oliy va o'rta
maxsus ta'lim vazirligi tizimidagi "Hemis" dasturi bilan "UzASBO" dasturiy
majmuasining integrasiyasini yo'lga qo'yish lozim. Chunki, "Hemis" dasturida talaba
haqidagi barcha ma'lumotlar shakllangan. Natijada, "UzASBO" dasturiy majmuasida
to'lov-kontrakt asosida o'qiydigan talabalar haqidagi barcha ma'lumotlar va to'lov-
kontrakt shartnomasi avtomatik tarzda shakllanadi hamda belgilangan muddatlarda
to'lov-kontrakt mablag'lari bo'yicha hisoblangan daromadlar;
2. Rejalashtirilayotgan daromadlar yoki to`lov-kontrakt tushumlari bajarilishda
buhgalteriya hisob va hisobotlarini yuritishda har bir semestrdagi tushumlarni alohida
yuritilishidan tashqari yana tabaqalashtirilgan to`lovlar va kredit-modul tizimidagi
akademik qarzdorlik uchun to`langan to`lovlar kesimida ham hisob ishlari va to`lov-
kontrakt mablag`lari to`g`risidagi hisobotlarda alohida yuritilishi lozim. Natijada
to`lov-kontrakt mablag`lari daromadlari har bir yo`nalishida alohida olib borilishi
buhgalteriya hisob va hisobotlarining to`g`ri va aniq yuritilishiga olib keladi bu o`z
navbatida daromadlarni to`g`ri tan olinishini ta`minlaydi;
934
3. O'zbekistondagi byudjet hisobi va hisobotlarini xalqaro moliyaviy hisobot
standartlariga muvofiq avtomatlashtirish uchun “DMBAT” va “O`zASBO” kabi
dasturiy majmualarni yanada modernizasiyalash maqsadga muvofiq bo'ladi. Bu esa
albatta iqtisodiyot va moliya vazirligining tashabbusi bilan amalga oshiriladi. Har bir
byudjet tashkiloti jumladan oliy ta`lim muassasalari ham “O`zASBO” dasturiy
majmuasida hisob va hisobot ishlarini yuritishda dasturga o`zgartirishlar kiritish
imkoniyati mavjud emas.
Ushbu amalga oshirilgan ishlar natijasida, “UzASBO" dasturiy majmuasida
oliy ta`lim muassasalarida to`lov-kontrakt shakli mablag`lari bo`yicha daromadlar va
ularning birlamchi hisob-kitob ishlarini to'g'ri, aniq va o'z vaqtida sifatli yuritilishi,
to`lov-kontrakt mablag`lari harakati to`g`risidagi moliyaviy hisobotlarni tuzilishida
aniqliklarga erishiladi.
| 