924
маъноларини англатади. “Тавакалчилик” инглиз иқтисодий адабиётига 18 асрда
Франциядан (таҳликали, шубҳали) маъноларини англатиб кириб келган.
Тадбиркорлик фаолиятида тавакалчилик иқтисодий категориясининг
моҳияти ва мазмуни иқтисодиёт фанининг икки мактаби вакиллари томонидан
турлича талқин этилган.
Классик сиёсий иқтисод вакиллари (Дж.Милль, Н.У.Сениор ва бошқалар)
тадбиркорлик даромадини ишлаб чиқаришга
жалб этилган капитал учун фоиз,
тадбиркорниг иш хақиси ва тадбиркорлик тавакалчилиги учун тўлов сифатида
таркибий таркибга бўлишар эди. Уларнинг фикрига кўра такакалчилик
бошқарувда қабул қилинган қарор натижасида кутилаётган фоиз даражасидаги
йўқотиш ёки қабул қилинган қарорни рўёбга чиқариш билан боғлиқ бўлган
кутилаётган зарар деб ҳисоблашар эди.
Неоклассик иқтисод мактаби вакиллари (А.Маршал ва А.Пигу ва
бошқалар) тавакалчиликнинг моҳиятини ёритишда ўзгача ёндашувга эгалар.
Уларнинг таълимотига кўра: ўзгарувчан - тасодифий миқдорга эга бўлган
фойда, тахликали шароитда фаолият юритаётган тадбиркор,
шартнома тузиш
жараёнида қуйидаги икки; кутилаётган фойданинг хажми ва уни кутилаётган
тебранишлар хажмига таянишади. Неоклассик мактаб вакиллари таълимотига
кўра меёрий нафлилик назариясига кўра иқтисодий субъект хулқи яъни
тадбиркор кутилаётган тебранишлар хажмининг катта ёки кичиклигига қараб
қарор қабул қилишда у ёки вариантни танлайди.
Йозеф Шумпетер, тадбиркорлик ва тавакалчиликни бир бирига боғлаб,
агарда тавакалчилик хўжалик фаолиятида ҳисобга
олинмаса у бир томондан
фойда манбаи, иккинчи томондан кутилаётган зарар, йўқотишлар манбаи
бўлиши мумкин
49
деб таъкидлайди.
Рус олими Балабанов И.Т. тавакалчиликни инсоният жамияти фаолияти ва
табиатдаги турли ходиса ва жараёнларни ривожи натижасида юз бериши
49
Шумпетер Й. Теория экономического развития. –М.: 1982 – 230 с.
925
кутилаётган хавф-хатар ва йўқотишлар
50
деб тушунган. Иқтисодий категория
сифатида тавакалчилик бу юз бериши мумкин ёки мумкин бўлмаган ходиса,
жараён сифатида тавсифлаш мумкин. Агарда ушбу ходиса, жараён юз берса уч
турдаги иқтисодий натижа кузатилади:
Салбий ( мағлубият, зарар, йўқотиш),
Нолга тенг натижа,
Ижобий (ютуқ, манфаат, фойда).
Лапуста М.Г фикрига кўра тавакалчилик бу иқтисодий субъект, ўзининг
иқтисодий фаолият дастури натижасига кўра башорат қилинган даражага
нисбатан қўшимча сарф-харажатларни ўсиши ёки
режалаштирилган фойдага
нисбатан кам даражада фойдани олиши тавсифидаги таҳдид
51
деб баҳолаган.
Республикамиз иқтисодчи олимларидан Ш.Зайнутдинов.,Ж.Тўраев., В
Тошбоевлар “Тавакалчилик вазиятни аниқлаш мумкин бўлган ва амалга
оширувчи ҳодисалар эҳтимолидаги ноаниқликлар хилма-хиллигиш
52
деб
таъриф беришган. Тадбиркорлик фаолиятида тавакалчилик масаласи
Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг маърузаларида ҳам ўз ифодасини топган.
“Фаол тадбиркорлик
бизнес фаолиятини инновацион, яъни замонавий
ёндашувлар, илғор технология ва бошқарув усуллари асосида ташкил этадиган
иқтисодий йўналишдир. Фаол тадбиркор деганда, биз рақобатбардош маҳсулот
ишлаб чиқаришга қодир, энг муҳими, янги иш ўринлари яратиб, нафақат ўзини
ва оиласини боқадиган, балки бутун жамиятга наф келтирадиган ишбилармон
инсонларни тушунамиз”
53
Тахликали вазиятини бартараф этиш мақсадида субъект танлов қилади ва
уни амалга оширишга харакат қилади. Бу жараён ўзида тавакалчилик
тушунчасини ифода этади. Бу ҳолат қарорни қабул қилиш ва
уни амалга
50
.
Балабанов И.Т. Риск – менежмент.-М.: Юнити. 1997.-192.
51
. Лапуста М.Г. Риски в предпринимательской деятельности М.: ИНФРА. 1998. -135.
52
. Ш.Зайнутдинов., Ж.Тўраев., В Тошбоев “Риск менежмент” -Т.: 2005 – 128 Б.
53
Мирзиёев Ш.М. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси
