118
Izohlar
Auditda tanlab tekshirish audit jarayonining tekshirilayotgan 100% elementlari
ichidan ma’lum qismini tanlab olib, tanlangan qismni to‘liq tekshirish
imkoniyatini
yaratadi. Bu auditorga tanlangan elementlarning ba’zi xususiyatlari haqida audit
dalillarini qo‘lga kiritish hamda ularni baholash imkonini berib, shular asosida
auditor butun holat haqida xulosa chiqarishi mumkin bo‘ladi.
Ba’zi tegishli izohlar:
● Jami ma’lumotlar to‘plami: Barcha ma’lumotlar to‘plami bo‘lib, undan
tegishli qism tanlab olinadi hamda auditor shu namuna
orqali tegishli xulosa
chiqaradi.
● Tanlov riski: Auditorning tanlab tekshirishga asoslangan xulosalari jami
ma’lumotlar to‘plamiga huddi shu audit jarayoni qo‘llanilganda farqlanishi
mumkinligi riskiga aytiladi.
● Tanlov birligi: Jami ma’lumotlar to‘plamni tashkil qiluvchi individual
qismlar. Bu moddiy vosita (bank balansidagi kreditlar,
oldi-sotdi schet-fakturalar,
debitorlik qarzlari) yoki monetar birlik ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
● Statistik tanlov: Tanlab olingan elementlarini tasodifiy tanlash va tanlov
riskini o‘lchashni o‘z ichiga oluvchi tanlov natijalarini baholashda ehtimolllar
nazariyasidan foydalanishdir. Ushbu xususiyatlarga ega bo‘lmagan tanlab olish usuli
statistik bo‘lmagan tanlab olish usuli hisoblanadi.
● Tabaqalash: Ma’lumotlar jami to‘plamlarni o‘xshash jihatlarga, odatda
monetar qiymatga ega tanlab olish guruhlari hisoblangan kichik ma’lumotlar
to‘plamga ajratish jarayonidir.
● Qoniqarli xatolar/farqlar. Tanlab tekshirishda
aniqlangan hamda auditor
tomonidan tegishlicha ishonch hosil qilingandan so‘ng qabul qilinadigan
xato/farqlarning umumiy miqdori. Qoniqarli xatolar ahamiyati past bo‘lib, auditorga
individual audit jarayonlari natijalarini baholash imkonini beradi, so‘ng ushbu
natijalarni birlashtirish va auditda natijaga erishishga imkon beradi.
Tanlab olish turlari.
Tanlab olish turlari quyidagilardan iborat:
119
● Tasodifiy tanlash: Bunda tanlov
oldindan belgilab olinmaydi; jami
ma’lumotlar to‘plamidagi har bir birlik bir xil tanlanish imkoniyatiga ega.
● Tabaqalangan tanlash: Jami ma’lumotlar to‘plamini kichik to‘plamlarga
ajratish uchun hizmat qiladi; odatda har bir kichik guruhdan tasodifiy tanlov amalga
oshiriladi va tekshiriladi.
● O‘lchov namunalarini olish: Baho berilayotgan jami ma’lumotlar to‘plami
xususiyatlarini aniqlash uchun hizmat qiladi.
● O‘zgaruvchan tanlash: Jami ma’lumotlar to‘plami xususiyatlarining monetar
ta’sirini aniqlash uchun hizmat qiladi.
● Baholangan tanlash: Auditorning malakali xulosalariga asoslanadi; mavjud
deb hisoblangan holatga diqqatni qaratish hamda uni tasdiqlashni nazarda tutadi.
Tanlov shakli
IAMNB yetarli, ishonchli, tegishli hamda foydali audit dalillarini qo‘lga kiritish
uchun audit namunalarini ishlab chiqadi hamda tanlaydi.
Namunalashni ishlab chiqishda e’tiborga olinishi lozim bo‘lgan jihatlar:
● Ahamiyatga ega bo‘lgan xatolar va nomutanosibliklar riski.
● Audit jarayonining maqsadlari hamda tanlab olinishi ko‘zda tutilgan jami
ma’lumotlar to‘plamining jihatlari.
● Tanlash riskini mumkin bo‘lgan quyi darajaga
tushiruvchi tanlab olingan
ma’lumotlar hajmi.
● Tanlov natijalari, tabiati va aniqlangan har qanday xatoning sababi hamda
ularning audit maqsadlariga va auditning boshqa sohalariga mumkin bo‘lgan ta’siri.
● Tafsilotlar tekshiruvi uchun, audit maqsadlari va auditning boshqa sohalari
bo‘yicha prognoz qilingan xato ta’siri.
● Jami ma’lumotlar to‘plamning tegishli xususiyati tasdiqlanganligi yoki qayta
ko‘rib chiqish talab etilishi.
Audit tanlovining tuzilishi hamda o‘lchamini
ishlab chiqayotganda, IAMNB
maxsus audit maqsadlari, jami ma’lumotlar to‘plamining tabiati, hamda namuna olish
va tanlash usullariga e’tibor qaratadi.
120
Tanlab olish usuli tanlashning maqsadiga bog‘liq bo‘ladi. Nazoratning
muvofiqlik testi uchun odatda o‘lchov namunalarini olish qo‘llanadi, bunda tanlab
olish usuli biror tadbir yoki tranzaksiya ko‘rinishida bo‘ladi (masalan, schet-
fakturani rasmiylashtirish kabi nazorat). Asosli test
uchun turli tanlab olish
usullaridan foydalanilib, bunda ko‘p hollarda tanlov birligi monetar ko‘rinishda
bo‘ladi.
Auditor kerakli namunani olib tegishli xulosa chiqarishi kerak bo‘lgan jami
ma’lumotlar to‘plami berilgan bo‘lsa, ana shu to‘plam ma’lum audit maqsadi nuqtai
nazaridan to‘g‘ri hamda to‘liq deb tasdiqlangan bo‘lishi zarur.
Tanlab olishning samarali ishlab chiqilishini ta’minlash uchun tabaqalash
usulidan foydalanish to‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Tabaqalash bu, jami ma’lumotlar
to‘plamini o‘xshash jihatlariga qarab kichik to‘plamlarga bo‘lib chiqish hisoblanib,
tabaqalash uchun qo‘llanilgan shartlardan kelib chiqib har bir tanlov birligi faqatgina
yagona kichik to‘plamga tegishli bo‘la oladigan jarayondir.
