77
usullari turlicha bo`lib, u birinchi navbatda shovqin manbasiga hamda shovqin
darajasiga bog’liq holda tanlanadi. Shovqinni inson sog’ligiga va ish qobiliyatiga
salbiy ta`sirini bir usul orqali bartaraf etish mushkul bo`lganligi sababli, amalda
kompleks usullardan foydalaniladi. Bunday kompleks usul o`z ichiga quyidagi
tadbirlarni birlashtiradi:
-shovqinni uning manbasida kamaytirish;
-shovqinning tarqalish yo`nalishini o`zgartirish;
-binoning akustik holatini yaxshilash;
-ishlab chiqarish binolari va uchastkalarini joylashishini oqilona rejalashtirish;
-shovqinni tarqalish yo`lida kamaytirish.
Ushbu usullar ichida shovqinni uning manbaida kamaytirish eng samarali yo`l
hisoblanadi. Shovqinning kelib chiqishiga asosiy sabab mashina va mexanizm yoki
uning ayrim qismlari harakati natijasida havoda elastik to`lqinlar harakatini vujudga
keltiradi. Bunday to`lqinlarning hosil bo`lishiga olib
keladigan harakatlanuvchi
qismlarni o`z navbatida mexaniq, aerodinamik, gidrodinamik va elektrodinamik
turlarga bo`lib qarash maqsadga muvofiqdir.
Mashina va mexanizmlarning ishlash printsiplaridagi tavsiflari va shovqin
chiqarishga olib keladigan omillar har xil bo`ladi. Shovqin hosil bo`lishiga sabab
bo`ladigan asosiy bitta band hammasi uchun umumiydir.
Bu mashina va
mexanizmlarni ishlatishda, ta`mirlashda standart talablariga rioya qilishdir. Qayd
qilingan tadbirlarni amalga oshirishda yo`l qo`yilgan noaniqliklar shovqin chiqishini
asosiy omili hisoblanadi.
Mexaniq shovqinlar. Ishlab chiqarishda mexaniq shovqin chiqaruvchi
omillarga quyidagilarni misol sifatida keltirish mumkin: har xil mashina mexanizmlar
qismlarining turli tezlanishda harakatlanishi natijasida kelib chiqadigan inertsiya
kuchlari, birikmalardagi zarba kuchlari ta`sirida; birikmalardagi ishqalanish kuchlari,
zarba yo`li bilan ishlov berish (toblash, shtampovka); mashina bajarayotgan ishga
bog’liq bo`lmagan shovqinlarga sharikli podshipniklar, tishli g’ildiraklar, qayishli
uzatishlar va mexanizmlarning muvofiqlashtirilmagan
aylanma harakat qiluvchi
qismlari chiqarayotgan tovushlar kiradi. Aylanuvchi qismlar tebranish chastotalari
n/60 nisbat bilan aniqlanadi.
Tovush bosimi aylanish tezligiga bog’liq bo`ladi. Masalan, sharikli
podshipniklarning aylanish tezligi n
1
dan n
2
(ayl/min)ga ko`paysa, shovqin
quyidagicha aniqlanadi.
1
2
/
lg
3
,
23
n
n
L
Mashina va mexanizmlarda,
qurilmalarda, texnologik liniyalarda shovqinni
kamaytirish, detallarni tayyorlash sifatini oshirish, kam shovqin hosil qiluvchi
materiallardan foydalanish, uzatmalarni to`g’ri tanlash, eyilgan detallarni o`z vaqtida
almashtirish va shu kabi yo`llar orqali amalga oshiriladi. Masalan, dumalash
podshipniklarini ishqalanish podshibniklariga almashtirish shovqin darajasini 10…15
dB ga, to`g’ri tishli g’ildiraklarni boshqa g’ildiraklarga almashtirish 10…12 dB ga,
zanjirli uzatmalar o`rniga ponasimon tasmali uzatmalardan foydalanish 10…15 dB
ga, tishli uzatmalarni yig’ish sifatini oshirish 5…10 dB ga kamaytirishga imkon
78
beradi. Bundan tashqari shovqin darajasini kamaytirishda
aylanuvchi detallarni
balansirlash ham muhim rol’ o`ynaydi.
Ma`lumki, gazlar va suyuqliklarni quvurlarda harakatlanishi natijasida shovqin
hosil bo`ladi. Bundan tashqari, bunday shovqinlar shamollatkichlar, kompressorlar,
nasoslar va ichki yonuv dvigatellarini ishlashi vaqtida ham yuzaga keladi. Bunday
aerogidrodinamik shovqinlar gazlar va suyuqliklarni uyurmasimon harakati natijasida
sodir bo`lganligi sababli, ularni manbasida kamaytirishning samarasi kam bo`ladi.
SHu sababli bunday shovqinlar darajasi uning yo`liga shovqinni kamaytiruvchi
qurilmalar o`rnatish orqali kamaytiriladi.
Elektr qurilmalari va mashinalarda elektromagnit
xarakterdagi shovqinlar
yuzaga keladi. Bunday shovqinlar hosil bo`lishining asosiy sababi, o`zgaruvchan
magnit maydonlari ta`sirida ferromagnit massalarning titrashi hisoblanadi.
Transformatorlardagi
bunday
shovqinlar
paketlarni
zich
joylashtirish
va
demfyer(tebranishni pasaytiruvchi, yutuvchi) materiallardan foydalanish orqali
kamaytiriladi.
Iloji boricha tishli g’ildirakli va zanjirli uzatmalarni ponasimon tasmali
uzatmalar bilan almashtirish lozim. Bunda biz shovqinni 10-14 dB kamaytirish
imkoniyati yaratiladi.
SHarikli potishipniklarni sirgaluvchi potishipniklar
bilan almashtirish
maqsadga muvofiq, bu esa shovqinni 10-15 dB ga kamaytiradi.
Iloji boricha metalldan tayyorlangan detallarni nometall detallar, masalan,
kapron, tekstolit, plastmassa detallar bilan almashtirish yoki metall tishli g’ildiraklar
juftligi o`rniga kapron tekstolitdan yasalgan g’irdiraklar o`rnatish shovqinni 10-12 dB
ga kamaytirishi mumkin.
Korpus detallarini tayyorlashda plastmassa materiallardan foydalanish,
masalan, reduktor qopqog’i plastmassadan tayyorlanganda past chastotadagi
shovqinlarni 2-6 dB ga, yuqori chastotadagi shovqinlarni esa 7-15 dB ga kamaytiradi.
Metall detallarni tanlaganda har xil metallarning ichki qarshiligi turlicha ekanligini
hisobga olish muhim. CHunki ichki qarshilikning o`zgarishi metall jarangdorligini
oshirishga yoki kamaytirishga yordam beradi. Masalan, cho`yanga nisbatan po`lat
jarangdor hisoblanadi. Ba`zi bir qotishmalar jarangdorligi keskin kam bo`lishi
bilan
ajralib turadi. Shuning uchun ham birikmalarda qotishmalardan foydalanish yaxshi
natija beradi. Mexanizmlarning aylanuvchi qismlarining mutanosibligini taminlash
zarur. Tosh maydalash qurilmalarida shovqinni kamaytirish maqsadida uning
devorlarini rezinadan qilingan materiallar yoki asbestdan qilingan karton vositalari
bilan qoplash maqsadga muvofiqdir.
