352
farovonligini oshirishning muhim omillaridan biri bo‘lgan energetika tarmog‘ini rivojlantirishga
qaratilgan.
Ko‘p hollarda zavodga kiritilgan energiyaning, faqatgina 30-40%i, foydali energiyaga
aylantiriladi. Dunyodagi neft va gaz zamonaviy zaxira-ishlab chiqarish stavkalari asosida, keyingi 50
yil ichida neft va gaz konlari tugaydi deb taxmin qilmoqda. Energetika resurslarini boshqarishdagi
tub o‘zgarishlar, yangi neft va gaz konlarining topilmalarisiz ko‘mir va atom energiyasi 2050 yilga
qadar asosiy energiya manbai bo‘lib qolishi mumkin. Shuning uchun, muqobil va barqaror energiya
manbalarini aniqlash, ularni rivojlantirish va dunyo bo‘ylab foydalanish imperativdir. Qayta
tiklanadigan
manbalar-gidroenergetika, o‘simliklardan biomassa, to‘lqinlardan va oqimlardan
olinadigan, quyosh, geotermal, shamol, okean energiyalaridan foydalaniladi. Ularning individual
hissasini yoqilg‘i moyining ishlatilishi va yetishmasligini qoplash uchun, sezilarli darajada oshirish
kerak bo‘lib qolmoqda.
Ikkinchi darajali resurslarni qayta ishlash, masalan, elektr va vodorod (ikkisi
ham toza
energiya), bu asosiyturli resurslarni ishlab chiqarilgandan keyin himoyalangan bo‘lishi (saqlab
qolinishi) mumkin. Masalan, ko‘mir, atom va asosiysi yuqorida ta’kidlangan resurslarga bo‘lgan
ehtiyojning o‘rnini to‘ldirish imkonini beradi. Bundan tashqari, ekologik muhandislarning vazifasi
bir nechta katta elektr stansiyalarining imkoniyatlarini hisobga olib, yonilg‘i moyi yonishidan
chiqayotgan ifloslantiruvchi moddalarni kamaytirishni ishlab chiqishdir, bu millionlab transport
vositalari yoqilg‘i moylarini yoqishdan ko‘ra samaralidir.
Dunyodagi asosiy energiya resurslarini boshqarishdan tashqari,
biz energiya resurslaridan
oqilona foydalanishimiz zarur.
Еnergiya inqirozidan chiqish uchun еng avvalo organik yoqilg‘ilarni yoqish o‘rniga yangi
еnergiya manbalaridan foydalanishga o‘tish zarurdir va quyidаgi yo‘nalishlardа ishni tashkil qilish
zarurdir:
1)atom еnergetikasini rivojlantirish.
Yer yuzidagi atom еnergiyasining miqdоri juda katta va tuganmasdir. Yer qobig‘idagi uranning
miqdоri taxminan - 2,5 10
12
tonnaga, dunyo okeanida 2,5 10
13
tonnaga tengdir.
1 kg uran- 235- 2,4 mln.kg sh.tonna ko‘mirni
1 kg deyteriy- 16 mln.kg ko‘mirni almashtira oladi.
Atom еnergiyasidan foydalanilganda quyidаgi ikki muammo paydo bo‘ladi, mashinasozlikning
maxsus sohalarini rivojlantirilishi zarurligi hamda еkologik muammolar.
Lekin AЕS IЕSlarga nisbatan еkologik jihatdan ancha toza bo‘lgаni bilan ularda hosil
bo‘layotgan qаttiq chiqindilarni zararsizlantirish va issiqlik iflosliklari muammolaridan holi еmasdir.
Bundan tashqari xavflilik darajasi yuqori bolib, xavfsizlikni ta’minlash juda muhim. Chernobil va
Fuko‘sima AESlaridagi avariyalar bunga yaqqol misol bo‘lib qoladi.
2) quyosh еnergiyasidan foydalanish.
Quyosh еnegiyasidan issiqlik, еlektr va yorug‘lik еneriyalari uchun manba sifatida foydalanish
mumkin. Quyosh еnergiyasini еlektr еnergiyasiga aylantirish jаrаyonida oraliq еnergiya sifatida
issiqlik еnergiyasi hosil bo‘ladi. Issiqlik еnergiyasi quyosh nurini maxsus moslamalar yordаmidа
tutib (ushlab) olinib issiqlikni suyuqlik va gaz holatidagi o‘tkazgichlarga uzatish yo‘li bilan hosil
qilinadi. Quyoshli isitgich moslamalari uylarni isitish uchun va texnologik
jаrаyonlarda keng
qo‘llaniladi.
3) yer osti suvlarining issiqlik еnergiyasidan fоydalanish.
Yer osti suvlarining temperaturasi 170-370°C gacha yetadi. Yerni burg‘alash jаrаyonida
bosimning keskin o‘zgarishi natijasida yer osti suvlari bug‘ bilan aralashma shaklida yer yuzasiga
otilib chiqadi. Ushbu ko‘l par еlektr еnergiyasi hosil qilish uchun qo‘llanilishi mumkin. Masalan
jahonning ko‘pgina mamlakatlarida: Italiya, Ispaniya, Islandiya,
Yaponiya, Kamchatkada ana
shunday еlektrostantsiyalari ishga tushirilgandir;
4) dengiz еnergiyasidan foydalanish.
Hozirgi kunda dengiz to‘lqinlari, oqimlari еnergiyasidan foydalanib ishlaydigan
еlektrogeneratorlar bilan ishlaydigan еlektrostantsiyalar ham ishga tushirilgan;
353
5) shamol еnergiyasidan foydalanish.
Shamol еnergiyasidan foydalanib ishlovchi еlektrostantsiyalar shamolning o‘rtacha tezligi 4,5
m/sekunddan katta bo‘lgаn joylarda qo‘llanilishi mumkindir. Еng katta shamol еlektrostantsiyasi
Fransiyada bo‘lib, uning quvvati 650 Kvt va shamol g‘ildiragining diametri 30 metrga tengdir.
Hulosa qilib
aytish mumkinki, o’lkamizning demografik joylashuvini inobatga olgan holda
mavjud energiya manbalaridan eng muqobilini tanlagan holda qayta tiklanuvchi energiya
manbalaridan foydalanishni yolga qo’yishdir.
