ТоshDТU kat .o’q. Saidova G.A.
63-21 GE. talabalari Axmedov J.T., Suyunov F.A.
ATROF –MUHIT VA TABIIY RESURSLARDAN SAMARALI FOYDALANISHNI
TASHKIL ETISH
Insoniyat hayoti uni o‘rab turgan tabiiy muhit bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, buni tasdiqlaydigan
manbalar har qadamda uchrab turadi. Jahon ko‘lamida tez sur’atlar bilan kеchayotgan fan-tеxnika
inqilobi odamlarning mеhnat sharoiti, turmush darajasi yaxshilanishiga ijobiy ta’sir etish bilan birga
u tug‘dirayotgan ekologik o‘zgarishlar, o‘z navbatida, insoniyatga, uni o‘z bag‘rida saqlayotgan ona
tabiatiga asoratli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ning rasmiy hujjatida “barqoror rivojlanish” integral
tushunchasi taqdim etilgan bo‘lib, ushbu tushuncha atrof tabiiy muhitni saqlash va tiklashning asosiy
muammolari hamda barcha avlodlar uchun munosib hayotni ta’minlashga asoslangan.
O‘zbekiston Respublikasida atrof-muhit holati, unga ta’siri va muhofaza qilish, shuningdek
tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni baholash mexanizmi yoki keng ma’noda umumlashtirilgan
integral tahlili so‘nggi yillarda katta odimlar bilan rivojlandi.
Atrof-muhit va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, turli sanoat tarmoqlari bo‘yicha hosil
bo‘layotgan chiqindilarni qayta ishlash va chiqindisiz texnologik jarayonlarni hosil qilish asosiy
vazifalarimizdan bolib qolmoqda. Uchinchi ming yillik boshlanishi ikki muhim tendensiya bilan
baholanadi.
Oxirgi yillarda insoniyat jamiyati еnergiyaga bo‘lgаn ehtiyojlarini keskin ortib borishi tufayli
еnergiya inqiroziga duch kelmoqda. Еnergiya inqirozi kelib chiqishining asosiy sabablaridan biri neft
va gazdan beayov foydalanilayotganligimizdir.
XX asrning boshida D.I.Mendeleev – “Neftni yoqish, pulni yoqish demakdir” - deb
оgohlantirgan еdi. Neft - kimyo sanoatining еng asosiy xom ashyosi bo‘lib, uning miqdоri
cheklangandir. Uzoq vaqt davomida yaqin sharq mamlakatlarida katta neft konlarini topilganligi
arzon ishchi kuchining borligi tufayli undan arzon xom ashyo sifatida foydalanib kelindi.
Еnergiyaning arzonligi tufayli neftdan foydalanish sur’ati juda keskin ortib bordi. Chorak asr
davomida еnergiyaga bo‘lgаn ehtiyoj 3 barobar ortdi. Har o’n yilda еnergiyadan foydalanish 2
barobar ortib bordi.
Hozirgi kunda еnergiyaga bo‘lgаn ehtiyojni ortib borishi quyidаgi jadvallarda keltirilgan.
Respublikamizda juda ko‘p yoq’ilg‘i-еnergetika zaxiralari mavjuddir. Masalan, Ko‘kdumoloq gaz -
kontsentrat zaxiralarida -143,7 mlrd m
3
-gaz; 54,2 mln.t - neft; 67,4 mln.t.- kondensat bor bo‘lib, uni
ishga tushirsak chetdan keltirayotgan neftni miqdоrini 3-4 barobar kamaytirish imkonini beradi.
Shu bilan birga Respublikamiz zaxiralaridagi uglevodorodli xom ashyoning umumiy miqdоri
quyidаgichadir.
-
gaz bo‘yicha -1828 mlrd.m
3
-
kondensat bo‘yicha - 136 mln.t.
-
neft bo‘yicha - 103 mln.t.
Shuni ham aytib o’tish kerakki, Respublikamiz hududida zaxiralaridagi ko‘mirning miqdоri
3499 mln.tonna bo‘lgаn 20 kon aniqlangan. Asosiy sanoat zaxiralari Angren, Sharg‘un va Boysun
konlarida joylashgan.
Ekologik muhandis, energiya muvozanatini amalga oshirishi, energiyaning turli shakllarini
tushunishi va energiyani bir shakldan boshqa shaklga aylantirishni bilishi muhim ahamiyatga ega.
Energiya qiymati ko‘tarilishda davom etgani va dunyodagi tiklanmaydigan manbalar ta’minoti
kamayishda davom etgani sababli, muhandislar samarali va barqaror jarayonlar va tizimlarini
loyihalashtirish uchun chaqiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 8-noyabrdagi PQ-3379-son li Qarori ishlab
chiqildi. Bu qarorga kora amalga oshirilayotgan tadbirlar barqaror ijtimoiy-iqtisodiy o‘sish,
ishchanlik faolligi va mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini, aholining hayot darajasi va
352
farovonligini oshirishning muhim omillaridan biri bo‘lgan energetika tarmog‘ini rivojlantirishga
qaratilgan.
Ko‘p hollarda zavodga kiritilgan energiyaning, faqatgina 30-40%i, foydali energiyaga
aylantiriladi. Dunyodagi neft va gaz zamonaviy zaxira-ishlab chiqarish stavkalari asosida, keyingi 50
yil ichida neft va gaz konlari tugaydi deb taxmin qilmoqda. Energetika resurslarini boshqarishdagi
tub o‘zgarishlar, yangi neft va gaz konlarining topilmalarisiz ko‘mir va atom energiyasi 2050 yilga
qadar asosiy energiya manbai bo‘lib qolishi mumkin. Shuning uchun, muqobil va barqaror energiya
manbalarini aniqlash, ularni rivojlantirish va dunyo bo‘ylab foydalanish imperativdir. Qayta
tiklanadigan manbalar-gidroenergetika, o‘simliklardan biomassa, to‘lqinlardan va oqimlardan
olinadigan, quyosh, geotermal, shamol, okean energiyalaridan foydalaniladi. Ularning individual
hissasini yoqilg‘i moyining ishlatilishi va yetishmasligini qoplash uchun, sezilarli darajada oshirish
kerak bo‘lib qolmoqda.
Ikkinchi darajali resurslarni qayta ishlash, masalan, elektr va vodorod (ikkisi ham toza
energiya), bu asosiyturli resurslarni ishlab chiqarilgandan keyin himoyalangan bo‘lishi (saqlab
qolinishi) mumkin. Masalan, ko‘mir, atom va asosiysi yuqorida ta’kidlangan resurslarga bo‘lgan
ehtiyojning o‘rnini to‘ldirish imkonini beradi. Bundan tashqari, ekologik muhandislarning vazifasi
bir nechta katta elektr stansiyalarining imkoniyatlarini hisobga olib, yonilg‘i moyi yonishidan
chiqayotgan ifloslantiruvchi moddalarni kamaytirishni ishlab chiqishdir, bu millionlab transport
vositalari yoqilg‘i moylarini yoqishdan ko‘ra samaralidir.
Dunyodagi asosiy energiya resurslarini boshqarishdan tashqari, biz energiya resurslaridan
oqilona foydalanishimiz zarur.
Еnergiya inqirozidan chiqish uchun еng avvalo organik yoqilg‘ilarni yoqish o‘rniga yangi
еnergiya manbalaridan foydalanishga o‘tish zarurdir va quyidаgi yo‘nalishlardа ishni tashkil qilish
zarurdir:
1)atom еnergetikasini rivojlantirish.
Yer yuzidagi atom еnergiyasining miqdоri juda katta va tuganmasdir. Yer qobig‘idagi uranning
miqdоri taxminan - 2,5 10
12
tonnaga, dunyo okeanida 2,5 10
13
tonnaga tengdir.
1 kg uran- 235- 2,4 mln.kg sh.tonna ko‘mirni
1 kg deyteriy- 16 mln.kg ko‘mirni almashtira oladi.
Atom еnergiyasidan foydalanilganda quyidаgi ikki muammo paydo bo‘ladi, mashinasozlikning
maxsus sohalarini rivojlantirilishi zarurligi hamda еkologik muammolar.
Lekin AЕS IЕSlarga nisbatan еkologik jihatdan ancha toza bo‘lgаni bilan ularda hosil
bo‘layotgan qаttiq chiqindilarni zararsizlantirish va issiqlik iflosliklari muammolaridan holi еmasdir.
Bundan tashqari xavflilik darajasi yuqori bolib, xavfsizlikni ta’minlash juda muhim. Chernobil va
Fuko‘sima AESlaridagi avariyalar bunga yaqqol misol bo‘lib qoladi.
2) quyosh еnergiyasidan foydalanish.
Quyosh еnegiyasidan issiqlik, еlektr va yorug‘lik еneriyalari uchun manba sifatida foydalanish
mumkin. Quyosh еnergiyasini еlektr еnergiyasiga aylantirish jаrаyonida oraliq еnergiya sifatida
issiqlik еnergiyasi hosil bo‘ladi. Issiqlik еnergiyasi quyosh nurini maxsus moslamalar yordаmidа
tutib (ushlab) olinib issiqlikni suyuqlik va gaz holatidagi o‘tkazgichlarga uzatish yo‘li bilan hosil
qilinadi. Quyoshli isitgich moslamalari uylarni isitish uchun va texnologik jаrаyonlarda keng
qo‘llaniladi.
3) yer osti suvlarining issiqlik еnergiyasidan fоydalanish.
Yer osti suvlarining temperaturasi 170-370°C gacha yetadi. Yerni burg‘alash jаrаyonida
bosimning keskin o‘zgarishi natijasida yer osti suvlari bug‘ bilan aralashma shaklida yer yuzasiga
otilib chiqadi. Ushbu ko‘l par еlektr еnergiyasi hosil qilish uchun qo‘llanilishi mumkin. Masalan
jahonning ko‘pgina mamlakatlarida: Italiya, Ispaniya, Islandiya, Yaponiya, Kamchatkada ana
shunday еlektrostantsiyalari ishga tushirilgandir;
4) dengiz еnergiyasidan foydalanish.
Hozirgi kunda dengiz to‘lqinlari, oqimlari еnergiyasidan foydalanib ishlaydigan
еlektrogeneratorlar bilan ishlaydigan еlektrostantsiyalar ham ishga tushirilgan;
353
5) shamol еnergiyasidan foydalanish.
Shamol еnergiyasidan foydalanib ishlovchi еlektrostantsiyalar shamolning o‘rtacha tezligi 4,5
m/sekunddan katta bo‘lgаn joylarda qo‘llanilishi mumkindir. Еng katta shamol еlektrostantsiyasi
Fransiyada bo‘lib, uning quvvati 650 Kvt va shamol g‘ildiragining diametri 30 metrga tengdir.
Hulosa qilib aytish mumkinki, o’lkamizning demografik joylashuvini inobatga olgan holda
mavjud energiya manbalaridan eng muqobilini tanlagan holda qayta tiklanuvchi energiya
manbalaridan foydalanishni yolga qo’yishdir.
|
