460
jamlash, bank xizmatlari bozorining mavjudligi, bank xizmatlari bozorida narxlarning barqarorligi,
minimal xavf bilan dastlabki investitsiyalar va ularning daromadlilik darajasi talabni qoplash uchun
zarur miqdorda tez sotiladigan likvid aktivlarning mavjudligi, resurslarni jalb qilish manbalari,
banklararo bozordagi qimmatli qog'ozlar, "repo" bitimlari, markaziy bankda kreditlar olish va
veksellarni
hisobga olish, bank akseptlarini sotish, tijorat qog'ozini chiqarish, bank qimmatli
qog'ozlarini chiqarish, kutilayotgan talabni qondirish uchun likvid aktivlarni jamlash, bank
likvidligiga ta'sir etuvchi kutilmagan talablar yuzaga kelganda aktivlarni sotib olish hisoblanadi.
Bankning likvidligi va to'lov qobiliyatining holati bank faoliyatidan tashqari bir qator tashqi omillarga
bog'liq. Bularga quyidagilar kiradi : mamlakatdagi umumiy siyosiy va iqtisodiy vaziyat, qimmatli
qog'ozlar va banklararo kredit bozorlarining
rivojlanish darajasi, qayta moliyalashtirish tizimi,
markaziy bankning nazorat funksiyasining samaradorligi. Aktivlarni boshqarish muammosining
ahamiyatiga oydinlik kiritish, bu muammoning tijorat banki uchun ahamiyatini tushunish va
iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan aktivlarni boshqarish usullari va ulardan zamonaviy sharoitda
foydalanish to‘g‘risida qaror qabul qilish maqsadga muvofiq ko‘rinadi.
Banklarning faol operatsiyalarini tasniflash bir nechta mezonlarga ko'ra amalga oshiriladi.
Daromadlilik nuqtai nazaridan aktivlar quyidagilarga bo'linadi: daromad keltiruvchi va daromad
keltirmaydigan . Bankning daromad keltiruvchi aktivlariga quyidagilar kiradi: kreditlar, investitsiya
operatsiyalarining katta qismi, depozit operatsiyalarining bir qismi va boshqa operatsiyalar . Daromad
keltirmaydigan aktivlarga quyidagilar kiradi: kassadagi naqd pul mablag'lari, Markaziy bankdagi
vakillik va zaxira
hisobvaraqlaridagi qoldiqlar, bankning asosiy fondlariga qo'yilgan mablag'lar.
Daromad keltiruvchi aktivlarning ulushi qanchalik yuqori bo'lsa, ular shunchalik samarali
taqsimlanadi. Likvidlik bo'yicha aktivlarning uchta guruhi mavjud: yuqori likvidli aktivlar, ma'lum
(qisqa muddatli) davrdan keyin naqd pulga aylantirilishi mumkin bo'lgan likvid aktivlar, sotilishi
qiyin va yomon aktivlar. Banklarning faol operatsiyalarining eng keng tarqalgan turlari: kredit,
ivestitsion , depozit va boshqalar.
Lizing ikki tomonlama xususiyatga ega bo'lib, bir tomondan, kapital qo'yilmalarni
moliyalashtirishning o'ziga xos shakli bo'lsa, ikkinchi tomondan, u o'z mazmuniga ko'ra kredit
munosabatlariga mos keladi va xizmati uchun komissiya (lizing to'lovlari) oladi. Lizing "kredit-
lizing" deb ham ataladi. Ushbu tur lizing beruvchining mulkka egalik huquqini saqlab qolishiga
asoslanadi. Oddiy qilib aytganda, tijorat banki o'z mablag'lari hisobidan mulk sotib oladi, uni mijozga
ijaraga beradi, u kreditni bosqichma-bosqich to'laydi, chunki bu mulk
foydalanuvchi tomonidan
doimiy foydalanish uchun sotib olinadi. Shartnoma munosabatlarining barcha ishtirokchilariga foyda
keltirmasa, bank faoliyatining hech bir turi keng qo'llanilmaydi. Lizingning ijobiy tomonlari salbiy
tomonlariga qaraganda ancha katta bo‘lib, ko‘pgina mamlakatlarda lizing rivojlanishining tarixiy
tajribasi uning ishlab chiqarishni yangilash, mahsulot sotish hajmini kengaytirish va investitsiya
faolligini oshirishdagi muhim rolini oshiradi.Tijorat banki uchun lizing operatsiyalarining afzalliklari
quyidagilardan iborat:bank operatsiyalari doirasini, mijozlar doirasini kengaytirish va olingan
daromadni ko'paytirish (diversifikatsiya yo'nalishi),mijozning to‘lovga layoqatsizligi xavfini
kamaytirish, chunki mulk egasi bank bo‘lib, shartnoma shartlari buzilgan taqdirda u mol-mulkni
qaytarishni talab qilishi mumkin, bu operatsiyalar banklarning xavfsizligini kafolatlaydi, chunki bu
mol-mulk bank balansida bo‘lib, boshqa kreditorlar unga qarshi da’vo qilmaydilar,
lizing
operatsiyalari doirasida mulkni ijaraga berish uchun ijara to'lovi xuddi shu davr uchun berilgan uzoq
muddatli kreditlar bo'yicha foiz stavkasidan yuqori bo'lishi mumkin. Buning sababi shundaki,
mijozga kredit berishdan tashqari, u (qarz) material (uskunalar, texnika va boshqalar) bilan
to'ldiriladi. Lizing operatsiyalari - uskunaning to'liq qiymatini realizatsiya qilishning qulay shakli
hisoblanadi.
Bank faktoringi. Faktoring - mijozning aylanma mablag'larini kreditga berish, ya'ni yetkazib
beruvchilar tomonidan faktoring tashkilotiga yoki bankka to'lanmagan qarz talablarini o'tkazish bilan
bog'liq bo'lgan savdo va komissiya operatsiyalarining bir turi. Faktoring operatsiyalariga quyidagilar
kiradi: mijozning debitorlik qarzlarini undirish, kreditorning kredit va valyuta risklariga qarshi
kafolatlari. Ushbu operatsiya faktoring yetkazib berish qiymatining taxminan 80% miqdorida
461
dastlabki to'lovni amalga oshirish sharti bilan bank tomonidan sotib olishga asoslangan. Tovarning
qoldiq qiymati (ssuda bo'yicha foizlar va boshqa xarajatlar bundan mustasno)
belgilangan
muddatlarda yoki qarz majburiyatlari to'langanidan keyin to'lanadi. Bu yerda shuni aytish kerakki,
faktoring inglizchada “omil”, ya’ni “agent” yoki “vositachi” degan ma’noni anglatadi. Bu mijozning
(bank mijozi yoki faktoring kompaniyasi) aylanma mablag'larini kreditlash bilan bog'liq bo'lgan
savdo-instrumental operatsiyalarning bir turi. Faktoringning asosiy tamoyili shundan iboratki,
faktoring operatsiyasini amalga oshiruvchi bank (faktoring firmasi) o'z mijozlaridan ularning boshqa
korxonalarga yetkazib berilgan tovarlar, ko'rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar uchun talablarini
sotib oladi va shu orqali ushbu talablar uchun to'lovlarni olish huquqiga ega bo'ladi. Faktoring
operatsiyasi mijozning debitorlik qarzdorligini inkasso qilish, kreditlash va kredit hamda valyuta
xatarlarini kafolatlanishni o'z ichiga oladi. Ushbu operatsiyani o‘tkazishdan asosiy maqsad
mijozlarning qarzlarini o‘z vaqtida undirish, to‘lovlarini o‘z vaqtida amalga oshirish, shubhali qarzlar
paydo bo‘lishining oldini olish, mijozlarning likvidligini oshirish va moliyaviy tavakkalchiliklarini
kamaytirishdan iborat.
Faktoring asosida bank (faktoring firmasi) mijozning jo‘natilgan tovar va xizmatlar uchun
hisobvaraq-fakturalarining (so‘rovlarining) asosiy qismini (70% dan 90% gacha) “kassa” usulida
(ya’ni 2-3 kun ichida) sotib oladi va qolgan qismi (kredit uchun foiz chegirib tashlanganidan keyin)
qarzdorlardan daromad olishidan qat'i nazar, belgilangan muddatda to'lanadi. Shuning uchun xalqaro
bank amaliyotida garov sotuvchi krediti deb ham ataladi.
Aktivlar boshqaruvi. Tijorat banki likvidlikni boshqarish jarayonida mablag‘larni aktivlarga
shunday
joylashtirishi kerakki, ular bir tomondan tegishli daromad keltirsa, ikkinchi tomondan
bankning ushbu mablag‘larni yo‘qotish xavfini oshirib yubormasligi kerak. Mablag'lar o'rtasida har
doim ob'ektiv zarur va muvozanatni saqlashi kerak, ya'ni maksimal foyda va minimal xavfni olish
istagi. Aktivlarni to'rtta asosiy guruhga bo'lish mumkin: 1-guruhga pul mablag'lari va ularning
ekvivalentlari, ya'ni bankdagi pullar kiradi. 2-guruhga korxona va tashkilotlarga berilgan kreditlar
kiradi. Ushbu aktivlarning likvidlik darajasi kreditlarning shartlari va maqsadlariga, shuningdek, qarz
oluvchilarga bog'liq. Eng likvidlilari boshqa banklarga berilgan kreditlar va asosiy qarz oluvchilarga
qisqa muddatli kreditlardir. 3-guruhga boshqa korxona va tashkilotlarning qimmatli qog’ozlariga
qo’yilgan mablag’lar kiradi. Ushbu guruhdagi aktivlarning likvidlik darajasi avvalgisiga nisbatan
pastroq. Hozirgi vaqtda eng likvidli banklarning qimmatli qog'ozlari (aksiyalari, depozit sertifikatlari)
bo'lishi mumkin. 4-guruh bunday aktivlar bankning asosiy vositasi ekanligini bildiradi. Xususan,
binolar,
inshootlar, kompyuterlar, uskunalar va boshqalar. Bu aktivlar odatda likvid bo'lmagan
aktivlar hisoblanadi.So'nggi paytlarda depozit va jamg'arma sertifikatlari kabi kredit vositalari orqali
korxonalar, tashkilotlar va fuqarolarning mablag'larini jalb qilish jarayoni ma'lum darajada
faollashgan bo'lsa-da, lekin umuman olganda, depozit va depozitlar fond birjasi majburiyatlarining
nisbatan past qismini egallaydi. Shu bilan birga, tijorat bankining majburiyatlari tarkibiga korxona va
tashkilotlarning hisob-kitob va joriy hisobvaraqlaridagi mablag‘lar katta ulushga ega bo‘lgan
mablag‘lar, talab hisobidagi mablag‘lar kiradi. Tijorat bankining likvidligini boshqarish siyosatini
ishlab chiqadigan va to'ldiruvchi mas'uliyatni boshqarish nazariyasi quyidagi ikki g'oyaga asoslanadi:
tijorat banki kapital bozorida xaridlar yo‘li bilan qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilish orqali likvidlik
muammosini hal qilishi mumkin, tijorat banki o‘z likvidligini yirik miqdordagi naqd pul kreditlari
orqali ta’minlashi mumkin. Bu muammoni hal etish yo‘llaridan biri tijorat banklarining barqarorligini
oshirishdir. Bunga bank tizimining mustahkam va ishonchli ishlashini ta’minlovchi samarali
boshqaruv qarorlari orqali erishish mumkin. Samarali boshqaruv samarasini aniqlash uchun bank
menejeri ilmiy boshqaruv usullariga amal qilishi kerak. Usullarni ishlab chiqishning asosiy g'oyasi
shundaki, aktivlarni boshqarish majburiyatlar tarkibi va uni o'zgartirish bo'yicha mumkin bo'lgan
tartibga solish choralarini, xavf, rentabellik chora-tadbirlarini hisobga olgan holda bank aktivlari
portfelini (tuzilmasini) namunaviy modeli asosida amalga oshiriladi.
XULOSA.
Yuqoridagilarning barchasini sarhisob qilsak, boshqaruv muammosining mohiyati
va uning amaliy yechimi bank uchun maqbul tavakkalchilik va daromadlilik koeffitsientiga erishish
uchun investitsiya portfelini shakllantirishda bir qator uslubiy yondashuvlarni qo‘llash orqali bank
