538
2-rasm. Xorijiy fond bozorlarida paydo bo’lgan yangi obligatsiyalar
Xulosa qilib aytganda, fond bozori orqali investitsiyalarni jalb qilish usullari sanoat
korxonalarining moliyaviy barqarorligi va o'sishini ta'minlashning samarali vositasi hisoblanadi.
Qimmatli qog‘ozlar bozoridan faol foydalanish korxonalarga moliyalashtirish manbalarini
diversifikatsiya qilish, moliyaviy ahvolini yaxshilash, shaffoflik va jamoatchilik ishonchini oshirish
imkonini beradi.
Toxirova Mavludaxon Erkinbekovna
O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi
Biznes va tadbirkorlik Oliy maktabi magistranti
O’ZBEKISTONDA AHOLI TURMUSH DARAJASI VA FAROVONLIGINING
RIVOJLANISH TAHLILI
Har bir mamlakat qanday siyosiy va ijtimoiy harakatlarni amaliyotga joriy etishidan qat’i
nazar ularning yakuniy maqsadi xalq manfaatlari, aholi turmush darajasini yaxshilash, yetakchi
mamlakatlar safidan joy olishga qaratilgandir.
“Turmush darajasi” tushunchasi va ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimini rivojlantirishda
Birlashgan millatlar tashkiloti sezilarli hissa qo‘shdi. 1960 yilda BMTning
ishchi guruhi global
miqyosda turmush darajasini aniqlash va o‘lchash tamoyillari haqida hisobot tayyorladi. Bu keng
qamrovli tizimni yaratish yo‘lidagi dastlabki qadam edi. BMTning xalqaro statistika sohasidagi
turmush darajasi ko‘rsatkichlarining oxirgi versiyasi 1978 yilda ishlab chiqilgan va 12 ta asosiy
yo‘nalishni qamrab olgan.
BMTining tavsiyasiga ko‘ra, tug‘ilish, o‘lim, umr ko‘rish davomiyligi, sanitar-gigienik
sharoitlarning mavjudligi, oziq-ovqat mahsulotlarining iste’mol
darajasi, uy-joy, ta’lim olish va
madaniy imkoniyatlar, ish sharoitlari va bandlik darajasi, daromadlar va xarajatlar muvozanati,
iste’mol narxlari, transport vositalari bilan ta’minlanganligi, dam olish va hordiq chiqarish, ijtimoiy
ta’minot, inson huquqlari va erkinliklari kafolatlanganligi kabi yo‘nalishlar turmush darajasini
ifodalovchi ko‘rsatkichlar tarkibiga kiradi.
Bugungi kunda ham mazkur xalqaro tashkilot tomonidan dunyo aholisi turmush darajasini
oshirish va kambag‘allikdan aziyat chekayotgan mamlakatlarga ko‘maklashish
maqsadida qator
ishlar amalga oshirib kelmoqda. Jumladan, BMTning Bosh assambleyasida 2000-yilda qabul qilingan
“Ming yillik rivojalanish dasturi” hamda 2015-yilda tasdiqlangan “2030-yilgacha mo‘ljallangan
Barqaror rivojlanish maqsadlari dasturi” bevosita dunyo mamlakatlari aholisini iqtisodiy-ijtimoiy
qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, ekologiya buzilishining oldini olgan holda, aholining salomatligini
asrashga qaratilgan muhim tadbirlar ishlab chiqilgan.
Ma’lumki, aholi turmush darajasini barchamiz aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlar
va iste’mol hajmi miqdorining ortishi yoki kamayishi bilan baholashga odatlanganmiz. Aslida u
ancha kengroq tushuncha hisoblanadi. Lekin hozircha bu boradagi konsepsiyalarni aholining turmush
darajasi sifatini har tomonlama xarakterlab beradigan yagona ko‘rsatkichga keltirish bo‘yicha
samarali usul mavjud emas.Shuni alohida ta’kidlash lozimki, aholi turmush darajasining
yaxshilanishi, bevosita ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari samaradorligining ko‘lami,
ilmiy-texnik taraqqiyot, aholining madaniy-ma’rifiy saviyasi va tarkibi, milliy xususiyatlar, albatta
Yangi obligatsiya turlari
Yashil
obligatsiya
Ijtimoiy
obligatsiya
DEI
obligatsiyasi
COVID-19 ga
qarshi
kurashish
obligatsiyasi
SLB
obligatsiyasi
Raqamli
obligatsiya
539
hukumat tomonidan qabul qilinadigan chora-tadbirlar hamda amaliy harakatlar natijasiga bog‘liq
bo‘ladi.
Xususan, davlatimiz rahbarining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan
Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-son Farmonida yettita yo‘nalish
keltirilgan bo‘lib ushbu yo‘nalishlarning barchasi aholini yaxshi turmush kechirishiga erishishni
ta’minlashga qaratilgan. Jumladan, to‘rtinchi yo‘nalish adolatli ijtimoiy siyosat yuritish,
inson
kapitalini rivojlantirish deb nomlangan bo‘limida bevosita ana shu maqsadlarga erishishga
yo‘naltirilgan 55 ta banddan iborat aniq chora tadbirlar rejasi keltirilgan (Farmon,2022).
Shunugdek, mustaqillik yillarida ushbu yo‘nalish bo‘yicha mamlakatimizda bir qancha ijobiy
ishlar amalga oshirilgan, misol uchun 2006-yil “Qariyalarni qadrlash yili”, 2007-yil “Aholini ijtimoiy
ximoya qilish yili”, 2008-yil ”Yoshlar yili”, 2017-yil “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili”,
2019-yil “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlantirish yili”, 2020-yil“Ilm-ma’rifat varaqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish yili”, 2021-yil “Yoshlarni qo‘llab quvatlash va aholi salomatligini
mustahkamlash yili”, 2022-yil “Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili”deb e’lon qilinishi va shu
nomlarga mos islohotlarning amalga oshirilishi buning yaqqol isbotidir.
Iqtisodiy adabiyotlarda aholi turmush darajasi insonlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini
qondirish darajasi sifatida talqin etiladi. Masalan, Salin, Shpakovskayalar (2001) “Aholi turmush
darajasi bu inson faoliyatining, eng avvalo, real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar yig‘indisini ifodalovchi
murakkab va ko‘p qirrali kategoriya bo‘lib, ijtimoiy taraqqiyotning muhim tavsifi hisoblanadi”, – deb
ko‘rsatadi. Aholi turmush darajasiga moddiy, ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish darajasi
sifatida qarashlar bor (Dagbaeva, 2008).Abdurahmonov, Xolmo‘minovning (2004) tadqiqotlarida
aholi turmush darajasiga ta’rif berilib, uni oshirishga doir nazariy ma’lumotlar berilgan, jumladan,
aholi turmush darajasi deganda ularning hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy
ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda insonlarehtiyojining bu ne’matlar
bilan qondirilish darajasi
tushuniladi. Biz maqolada ushbu ta’rif asosida statistik tahlillar qilib, tegishli xulosa va tavsiyalar
ishlab chiqamiz. O‘lmasovning (1997) “Iqtisodiyot asoslari” kitobida aholi turmush darajasi va
farovonligining bir nechta ta’riflari nazariy jihatdan keltirilib, u muntazam o‘zgarib turadigan, turli
ne’matlarga bo‘lgan ehtiyojlarning tarkibi va darajasi bilan, boshqa tomondan, ehtiyojni qondirish
imkoniyatlari, tovar va xizmatlar bozoridagi holat, aholi daromadlari, mehnatkashlarning ish haqi
bilan belgilanishi ko‘rsatib o‘tilgan. Bunda aholi turmush darajasi va farovonligini oshirish yuzasidan
taklif, tavsiyalar keltirilgan. Xusainov, Sayitkulova (2018)Mehnatga haq to‘lash tizimini
takomillashtirish masalalari, jumladan, 2017-yilda o‘zbekistonliklarni narxlar, kommunal xizmatlar
va
ijara haqi, kreditlar, soliqlarni to‘lashdagi qarzlar tufayli kelib chiqqan muammolar tashvishga
soldi. Gaz, ichimlik suvi bilan ta’minlash masalalari, maktabgacha ta’lim muassasalarining
etishmasligi, yuqori bo‘lmagan pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar ham fuqarolarning ayrim toifalari
uchun tashvish va bezovtalik manbalari tahlil qilinib, ushbu tizimni takomillashtirishga doir taklif va
tavsiyalar ishlab chiqilgan. Bozor munosabatlariga asoslangan O‘zbekiston iqtisodiyotida
xodimlarning ish haqi masalalari to‘g‘risida mualliflarning ilmiy qarashlari bayon etilgan.
O‘zbekiston statistika qo‘mitasi tomonidan berib boriladigan axborotlar asosida mamlakatimiz aholi
turmush darajasi va farovonligini oshirish masalalari yuzasidan ilmiy, nazariy tadqiqotlar o‘tkazilib,
xulosalar qilingan (G‘oyibnazarov, 2006).
Aholining turmush darajasi sotsial iqtisodiy tushuncha bo’lib,
u kishilarning moddiy va
ma’naviy-ma’rifiy ehtiyojining qondirilishi hamda turmush sharoitining yaxshilanish darajasini
tavsiflaydi. Moddiy ehtiyojlarga kishining oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, yoqilg’i, maishiy va
kommunal xizmat ko’rsatishni yaxshilash kabilarga bo’lgan ehtiyojlari kiradi. Ma’naviy-ma’rifiy
ehtiyojlarga kishilarning bilimi, malakasi va ma’naviy-ma’rifiy saviyasini oshirish, intellektual
salohiyatini yuksaltirish kabilarga bo’lgan ehtiyojlari kiradi.
Aholi umumiy daromadlari tarkibida ishlab chiqarishdan kelgan tushumlar ulushi 71,5 foizni,
shundan 69,3 foizi mehnat faoliyatidan olingan, 2,1 foizi shaxsiy iste’mol uchun ishlab chiqarilgan
shaxsiy xizmatlardan olingan daromadlarni tashkil etgan. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan
