Директор Ташкентского филиала РЭУ им.Г.В. Плеханова,
академик АН РУз Абдурахманов Каландар Ходжаевич
8
1-SHO‘BA: IQTISODIYOT VA SANOATNI BOSHQARISHNING TASHKILIY-
IQTISODIY MASALALARI
Turabdjanov Sadritdin Maxamatdinovich,
Akademik
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI KIMYO SANOATI KORXONALARINING
INVESTITSIYA SALOHIYATINI RIVOJLANTIRISHNING ASOSIY YO' NALISHLARI
Iqtisodiyotning globallashuvi va moliyaviy resurslarning cheklanganligi sharoitida aksariyat
mamlakatlar uchun investitsiya salohiyatini oshirish va investitsiyalardan samarali foydalanish
dolzarb vazifadir. "Investitsiya salohiyati barqaror iqtisodiy rivojlanishning asosiy vositasi va sanoat
korxonalarining innovatsion faoliyatining omili" ekanligi aniqlandi. Shu munosabat bilan ichki
investitsiya salohiyatini rivojlantirish bugungi kunda eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Dunyoda investitsiya salohiyatini samarali rivojlantirish, mavjud imkoniyatlardan maqbul
foydalanish, bozor talabi asosida investitsiya va rivojlanish mexanizmlarini takomillashtirish
masalalarini ilmiy tadqiq etishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Shu bilan birga, iqtisodiyotning sanoat
tarmoqlariga to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, ichki investitsiya salohiyatini
rivojlantirish, investitsiyalardan samarali foydalanish sohasida investorlar uchun imkoniyatlarni
kengaytirish kabi sohalarda ustuvor tadqiqotlar olib borilmoqda. Investitsion salohiyatni
shakllantirish mexanizmi agregat hususiyatga ega. U investitsiya manbalarining o‘sishini
ta’minlashga, oqilona investitsiya siyosatini olib borishga, investitsion potensialdan samarali
foydalanishga, investitsiyalarning maksimal yakuniy natijasiga erishishga yo‘naltirilgan bo‘lib,
investitsion potensialni shakllantirishni tashkil etish, uning oshishini (generatsiyalashni)
dasturlashtirish, generatsion jarayonlarning samaradorligini monitoring qilish va rag‘batlantirishni
o‘z ichiga oladi.
Kimyo sanoatida to‘plangan muammolarni hisobga olgan holda, ushbu soxadagi korxonalar
faoliyatini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish, ularning rentabelligini oshirish, investitsion
salohiyatni samarali shakllantirish, ishlab chiqarilayotgan kimyoviy mahsulotlarning tashqi va ichki
bozorlarida raqobatbardoshlikni oshirish, ularning tannarxini pasaytirish, assortimentini kengaytirish
va ishlab chiqarishni diversifikatsiyalashni chuqurlashtirish asosida haridorgir mahsulotlar ishlab
chiqarish hajmini ko‘paytirish, kimyoviy korxonalarni yanada modernizatsiya qilish, rekonstruksiya
qilish va texnik qayta jihozlash, zamonaviy energiya tejaydigan va resurs tejaydigan texnologiyalarni
joriy etish, shuningdek, sohani boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish, korporativ
boshqaruvning ilg‘or uslublaridan keng foydalanish maqsadida «O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 12 apreldagi «O‘zkimyosanoat» AJ boshqaruv tizimini takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida» PQ-884-sonli O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori qabul qilindi.
U investitsion salohiyatni oshirishning (generatsiyasining) eng muhim tarkibiy qismlaridan biri
bo‘lib, investitsiya va innovatsion rivojlanish uchun yangi boshqaruv tizimining tashkil etilishi,
vazifalari va funksiyalarini belgilaydi.
Bu nafaqat rivojlanishning ushbu bosqichida sohani boshqarishning tashkiliy tuzilishi,
maqsadlari va vazifalarini belgilab beradi, balki investitsion salohiyatni takror ishlab chiqarishni
tezlashtirish orqali investitsion va innovatsion rivojlanishni tartibga solish tizimini sifat jihatidan
yangi holatga o‘tkazish uchun tashkiliy shart-sharoitlarni yaratadi.
Ushbu qarorga muvofiq «O‘zkimyosanoat» AJ asosiy vazifalari va faoliyati quyidagicha:
•
kimyoviy korxonalar tomonidan ishlab chiqish xarajatlari darajasiga va kimyoviy
mahsulotlar ishlab chiqarish tannarxiga ta’sir qiluvchi omillarni chuqur tahlil qilish, zamonaviy
resurs va energiya tejaydigan texnologiyalar va uskunalarni, ishlab chiqarish jarayonlari va
savdosini boshqarishning eng yangi elektron axborot tizimlarini joriy etish, mahsulotlarning
material hajmini kamaytirish, boshqaruv xodimlarining sonini va ishlab chiqarishdan tashqari
9
xarajatlarni optimallashtirish orqali ularni keskin kamaytirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni
ishlab chiqish;
•
ishlab chiqarishni yanada diversifikatsiyalashga, ichki mineral xom ashyo zahiralarini
yanada chuqur qayta ishlashga, sohaga zamonaviy yuqori texnologik uskunalar va innovatsion
texnologiyalarni keng joriy etishga, yuqori sifatli, talabga javob beradigan kimyoviy mahsulotlar
ishlab chiqarish va sanoat korxonalarida texnologik xavfsizlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan
tarmoqda yagona texnik siyosat yuritish;
•
kimyoviy mahsulotlari bo‘yicha dunyo konyunkturasi tendensiyalarini chuqur
o‘rganish va shu asosda jahon bozorida talab katta bo‘lgan kimyoviy mahsulotlarni ishlab
chiqarishni o‘zlashtirish, mahalliy mahsulotlarni yangi tashqi bozorlarda ilgari surish;
•
respublikaga olib kirilayotgan kimyoviy mahsulotlarni tahlil qilish va kimyo
sanoatining mahalliylashtirish darajasini doimiy ravishda chuqurlashtirish, tarmoqlararo sanoat
kooperatsiyasini, shu jumladan, respublikaning kichik biznes subyektlari va yirik korxonalari
bilan kengaytirish;
•
respublikaning qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarini qishloq xo‘jaligi
standartlariga muvofiq ravishda ularning muvozanatli nisbatida azot, fosfor, kaliy va murakkab
o‘g‘itlar bilan barqaror ta’minlash;
•
faol investitsiya siyosatini olib borish, loyihalash ishlarini, ularning ekspertizasini
takomillashtirish, sohaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish;
•
«O‘zkimyosanoat» AJ tarkibiga kiruvchi aksiyadorlik jamiyatlarining samaradorligini
oshirishga, ularda zamonaviy korporativ boshqaruv usullarini joriy etishga va takomillashtirishga
ko‘maklashish;
•
yangi raqobatbardosh, innovatsion texnologiyalarni, mahsulot turlarini yaratish va
joriy etishga, mahsulotlarning energiya va resurs sarfini, ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishga
yo‘naltirilgan ilmiy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish;
•
bozor sharoitida samarali ishlarni tashkil etishga qodir bo‘lgan, korporativ
boshqaruvning zamonaviy uslublarini yaxshi biladigan muhandislik, texnik va boshqaruv
kadrlarini malakasini oshirish va qayta tayyorlash.
Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi, Investitsiyalar va tashqi savdo
vazirligi bilan birgalikda kimyo sanoatini rivojlantirishning 2019-2030 yillarga mo‘ljallangan
dasturini tasdiqlandi, unga muvofiq qiymati 12,1 milliard AQSH dollariga teng bo‘lgan 31 ta
investitsion loyihasi, jumladan, 1,7 milliard AQSH dollarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar
va xorijiy kreditlar hisobiga amalga oshirish ko‘zda tutilgan, shu bilan birga quyidagilarga
yo‘naltiriladi:
azot, fosfor, kaliy va murakkab mineral o‘g‘itlarni ishlab chiqaradigan mavjud energiya
tejaydigan quvvatlarni modernizatsiya qilish, kengaytirish va yangilarini yaratish uchun, jumladan,
«Navoiazot» aksionerlik jamiyati, «Samarqandkimyo» aksionerlik jamiyati, «Farg‘onaazot»
aksionerlik jamiyati, «Quqon superfosfat zavodi» aksionerlik jamiyati, «Ammofos – Maksam»
aksionerlik jamiyati, «Dehqonobod kaliy zavodi» aksionerlik jamiyatilarida ishlab chiqarish
quvvatlarini oshirish maqsadida.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Kimyo sanoatini yanada isloh qilish va uning
investitsiyaviy jozibadorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq kimyo
sanoatida islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish bo‘yicha harakatlar rejasi tasdiqlandi, unda
quyidagilar ko‘zda tutilgan:
sanoatning ayrim korxonalari aktivlarini mahalliy va xorijiy investorlarga sotish orqali
mavjud ishlab chiqarishlarni modernizatsiya qilish va kengaytirishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
investitsiyalarni jalb qilishni rag‘batlantirish;
«O‘zkimyosanoat» AJ tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish va kompaniyaning boshqaruv
organlarining mustaqilligi va javobgarligini oshirishga yo‘naltirilgan zamonaviy korporativ
boshqaruv usullarini joriy etish;
10
Davlat va «O‘zkimyosanoat» aksiyadorlik jamiyatining xo‘jalik yurituvchi subyektlarning
ustav fondidagi ulushini sotish ko‘zda tutilgan:
salohiyatli investorlar (ularning ijtimoiy majburiyatlarni qabul qilish sharti asosida)
to‘g‘ridan-to‘g‘ri muzokaralar olib borish orqali;
zamonaviy ekologik toza kimyoviy mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish sharti bilan “nol”
sotib olish qiymati bo‘yicha «Samarqandkimyo» AJ ustav fondidagi davlat ulushining 60,35 foizi va
«O‘zkimyosanoat» AJning 39,65 foizi;
a) korxonaning ishlab chiqarish quvvatini yiliga 200 tonnadan 450 ming tonnagacha
kengaytirish va yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarish uchun investitsiyalarni jalb qilish sharti bilan
«Qo‘ng‘irot soda zavodi» MCHJ ustav fondidagi bozor narxidagi «O‘zkimyosanoat» AJning 51 foiz
ulushi;
«Qo‘kon superfosfat zavodi» AJ – Indorama kompaniyasi (Singapur) sotib olish qiymati 4,3
million dollarga teng ustav kapitalidagi davlat ulushining 70,54 foizi va «O‘zkimyosanoat» AJning
25 foiz aksiyalari, superfosfatning ishlab chiqarish quvvatini 100 foiz foydali modda va yangi
mahsulot turlarini ishlab chiqarish hajmini 63 ming tonnagacha oshirish bo‘yicha investitsiya va
ijtimoiy majburiyatlarni qabul qilish bilan;
b) ammiak ishlab chiqarish quvvatini 660 ming tonnagacha, karbamidni 600 mingtonnagacha,
ammiakli selitrani 700 ming tonnagachava nitrat kislotaliyiliga 530 ming tonnagacha oshirish
bo‘yicha investitsiya majburiyatlarini, shuningdek, ijtimoiy majburiyatlarni investorga berish sharti
bilan bozor bahosidagi tanlov savdolarida – davlat aksiyalarining 48,05 foiziva «Farg‘onaazot» AJ
ustav fondidagi «O‘zkimyosanoat» AJning 2,95 foizulushi;
v) ochiq kim oshdi savdosida – «Elektroximzavod» QK AJ ustav fondidagi
«O‘zkimyosanoat» AJ aksiyalarining 26,14 foizi;
g) Boshlang‘ich ommaviy taklif (“IPO”) o‘tkazishning boshlang‘ich bosqichda «Jizzax
plastmassa» AJ ustav kapitalining 25 foizgacha bo‘lgan ulushiga;
d) o‘zgarishlar o‘tkazish orqali:
«Dehqonobod kaliy zavodi» MCHJni aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish va
«O‘zkimyosanoat» AJning 51 foiz va undan ortiq aksiyalarini kompaniyaning ustav fondida bozor
narxida tanlov savdolarida sotish, granulali kaliy xlorid, kaliy sulfat va boshqa kaliy tuzlarini ishlab
chiqarishni tashkil etish, yuk tashish osma kanat liniyasini va tashqi elektr ta’minoti liniyasi
qurilishini tugallash, shuningdek ijtimoiy majburiyatlar bo‘yicha investitsiya majburiyatlarini o‘z
zimmasiga olgan, salohiyatli investorlar borligi sharti asosida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muzokaralar
o‘tkazish orqali ularni sotish imkoniyatini mo‘ljallab qo‘yish. «Birinchi Rezinotexnika Zavodi»
MCHJni aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish va qo‘shimcha chiqarilgan aksiyalarni kompaniyaning
ustav kapitalining 51 foizigacha bo‘lgan hajmda ochiq kim oshdi savdosida sotish, shuningdek
mablag‘larni kompaniyaning investitsiya loyihalarini amalga oshirishga ajratish, jalb qilingan
kreditlarni qaytarish bilan, salohiyatli investorlar borligi sharti asosida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muzokaralar
o‘tkazish orqali ularni sotish imkoniyatini mo‘ljallab qo‘yish. Qarorda 2019-2030 yillarga
mo‘ljallangan kimyo sanoatini rivojlantirish Dasturi va «O‘zkimyosanoat» AJning investitsiya
loyihalari ro‘yxati tasdiqlandi.
Bundan tashqari, 2025 yilgacha O‘zbekiston Respublikasi kimyo sanoatini yanada
rivojlantirish bo‘yicha konsepsiya ishlab chiqilgan bo‘lib, unda sohani rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlari belgilab berilgan:
•
yuqori sifatli, yuqori eriydigan, ekologik jihatdan toza va murakkab mineral va suyuq
o‘g‘itlar ishlab chiqarish, shu jumladan fosfor o‘z ichiga olgan xom ashyoni qayta ishlashning
yangi texnologiyalarini joriy qilish, shuningdek ko‘mir chiqindilaridan foydalangan holda
bakterial go‘ngli o‘g‘itlar ishlab chiqarish;
•
kaustik kaliy, kaliy sianid, kaliy bromidi, kaliy yodidi, kaliy permanganat, kaliy nitrat,
kaliy (kaliy karbonat) kabiturli xil yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun kaliy xom ashyosini
chuqur qayta ishlash;
11
•
yuqori qo‘shimcha qiymatga ega innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishni (benzin,
nitratik kislota reagentlari, polipropilen va boshqalar ishlab chiqarish) ta’minlaydigan, metanolni
chuqur qayta ishlash, bu o‘z navbatida propilen (polipropilen) polimerlarini ishlab chiqarish
uchun xom ashyo bo‘lgan atsiklik uglevodorodlarni (etilen va propilen) ishlab chiqarish uchun
sharoit yaratadi;
•
kimyoviy tolalar va matolarning yangi turlarini ishlab chiqarishni tashkil etish
(o‘zigaxos funksional xususiyatlargaega, ko‘paytiriladigan kimyoviy va o‘simlik materiallari va
boshqalar asosida);
•
polivinilxlorid (PVX) asosida qattiq va yumshoq plastmassa, PVX tolasi va boshqalar;
•
uglerod qora, plastmassa buyumlar, ruxoksidi, avtomobillar uchun plastik qismlar va
boshqalarni ishlab chiqarish;
|
