Jamiyat fikrining abstraktlanish jarayoni

Download 432,25 Kb. Pdf ko'rish
bet	9/12
Sana	15.05.2024
Hajmi	432,25 Kb.
	#233888

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 12

3.

Modellarni sinflari
Fizik modellar. Modellarni sinflarga ajratishga asos qilib, modelni orginaldan abstraktsiyalash
(mavxumlash) darajasi olingan. Dastlab hamma modellarni ikki guruhga ajratish mumkin. Moddiy
(fizik) va abstrak (matematik).
Fizik model deb orginalga ekvivolent yoki o’xshash bo’lgan tizmlar tushiniladi. Boshqacha
aytganda ishlash jarayoni orginalga o’xshash bo’lgan u yoki bu fizik tabiatga ega bo’lgan tizmlarga
aytiladi. Fizik madellarni quyidagi turlarini ko’rsatish mumkin: naturali, kvazinaturavi, masshtab va
analog modellar.
Naturaviy modellar - bu Real tadqiq etilayotgan tizmlardir. Ularni maketlar yoki tajriba
ko’rinishi deyiladi. Bunday modellar tizm - orginallarga to’la adekvat bo’ladi va natijada
modellashtirish natijalarini yuqori aniqligini va ishonchliligini ta'minlaydi.
Xisoblash tizmlarini loyixalash jarayoni tajriba ko’rinishlarini sinash bilan yakunlanadi.
Kvazinaturaviy modellar -naturaviy va matematik modellar majmuasidan iborat. Masshtab
modellar - bu orgenallik qanday fizik tabiatga ega bo’lsa shunday tabiatli tizim bo’lib, faqat
masshtablari bilan farqlanadigan tizimdir. Masshtab modellashtirishni uslubiyat asosi bo’lib,
o’xshashlik nazariyasi olingan. Bu nazariya bo’yicha orginal bilan model geometrik o’xshashlik
saqlanishi lozim va ularni parametlari mos masshtablarda bo’lishi lozim.
Analog modellar - deb shunday modellarga aytiladiki, orginaldan fizik tabiatga nisbatan farq
qiluvchi, ammo ishlash jarayoni orginalga o’xshash bo’lgan modellarga aytiladi. Bunday
modellarda asosiy shartlardan biri bu o’rganilayotgan ob'ekt bilan model parametrlari orasida bir
qiymatli mos kelishlik bo’lishi, hamda bu tizmlardagi jarayonlarni o’lchamga ega bulmagan
matematik yozilishi ayniyat shaklida bulishi zarur. Analog modellarni yaratish uchun
o’rganilayotgan tizmlarni matematik tafsiflash zarur. Analog modellar sifatida mexanik, gidravlik,
pnevmatik tizimlar ishlatilishi mumkin. Ammo ko’pgina xollarda elektr va elektron analog modellar
keng qo’llaniladi. Chunki tokni kuchi va kuchlanish boshqa tabiatga ega bo’lgan fizik kattaliklar
analogi bo’ladi. Analog modellarni asosiy xususiyatlari parametrlarni miqdoriy o’zgarishi va
o’lchamlariga adaptasiya (moslashtirish) qilinishi sodda va tezkordir. Analog modellar xisoblash
texnikasini vositalarini mantiqan elementlar va elektr zanjirlari satxida tadkikot o’tkazishda yoki
tizm satxida tizimlar ishlashi, masalan: differentsional yoki algebrik tengliklar yordamida yozilish
sathida foydalaniladi.
Matematik modellar-matematik model tizimini abstrakt tilda formal tafsiflashdan iborat.
Masalan, xususan tizmni ishlashini matematik ifodalar yordamida modelni yaratish uchun ixtiyoriy
matematik vositalar - algebrik, differentsial va integral xisoblash, to’plamlar nazariyasi, algoritmlar
nazariyasi va boshqalar ishlatilishi mumkin. Mohiyati bo’yicha hamma matematika ob'ekt va
jarayonlarni modellarini yaratish va tadqiq etish uchun yaratilgan.
Modellashtirish maqsadi va orginalning xarakterli tomonlari modellarni jixatlarini va ularni
tadqiq etish usullarini aniqlaydi. Masalan: matematik modellarni deterministik va ehtimolilik
(staxastik) sinflarga ajratish mumkin. Birinchisi modelni xarakteristikasi va parametrlari orasidagi
o’zaro mos kelishlikni aniqlasa, ikkinchisi bu kattaliklarni statistik kiymatlari orasidagi moslikni
aniqlaydi. U yoki bu turdagi modelni tanlash tasodifiy faktorlarni xisobga olish zarurligi darajasiga
asoslangan. Matematik modellarni tadqiq etish usullari kuyidagi turlarga bo’linadi; analitik, sonli,
imitasion.
Analitik model deb tizmni shunday formal tavfsiflashga aytiladiki, ma'lum matematik
apparatdan foydalanilgan xolda tenglama yechimini yaqqol ko’rinishda olish imkonini beradi.
Sonli model - shunday turdagi bog’lanish bilan xarakterlanadiki, anik boshlang’ich sharoitlar
va modelni miqdoriy parametrlari uchun faqat xususiy yechimlarini topish imkonini beradi.
Imitasion model - bu tashqi va ichki ta'sirlar ostidagi tizmlarni yozish majmuasi va tashqi
ta'sirlar, tizmning ishlash algoritmlari yoki tizimni xolatlarini o’zgarish qoidasidan iborat. Bu
algoritm va qoidalar mavjud bo’lgan anatomik va sonli yechimlarni aniqlashni imkonini bermaydi,
ammo tizimni ishlash jarayonini imitasiya qilish (ko’chirish) va qiziqtirayotgan xarakteristikalarni
(ko’rsatkichlarni) o’lchash yoki aniqlash imkonini beradi.

Imitasion modellar anatomik va sonli modellardan farqliroq keng sinfdagi ob'ekt va jarayonlar
uchun yaratilishi mumkin. Imitasion modellardan foydalanish uchun odatda imitasion modellarni
tasvirlash (yozish) vositalari universal yoki maxsus algoritmik tillar xizmat qiladi. Imitasion
modellar ko’prok darajada xisoblash tizmlarini pog’onada tadqiq etishga mo’ljallangan.

Download 432,25 Kb.

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Download 432,25 Kb.

Pdf ko'rish