10
Mana endi kattalikning ta’rifini keltirishimiz mumkin:
Kattalik - sifat tomonidan ko‘pgina fizikaviy ob’ektlarga (fizikaviy tizimlarga,
ularning holatlariga va ularda o‘tayotgan jarayonlarga) nisbatan umumiy bo‘lib,
miqdor tomonidan har bir ob’ekt uchun xususiy bo‘lgan xossadir.
Ta’rifda keltirilgan xususiylik biror ob’ektning xossasi ikkinchisinikiga
nisbatan ma’lum darajada kattaroq yoki kichikroq bo‘lishini ifodalaydi.
Biz o‘rganayotgan metrologiya fani
aynan mana shu kattaliklar, ularning
birliklari, o‘lchash texnikasining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir.
“Kattalik” atamasidan xossaning faqat miqdoriy tomonini ifodalash uchun
foydalanish to‘g‘ri emas (masalan, “massa kattaligi”, “bosim kattaligi” deb yozish),
chunki shu xossalarning o‘zi kattalik bo‘ladi. Bunda “kattalik o‘lchami”
degan
atamani ishlatish to‘g‘ri hisoblanadi. Masalan, ma’lum jismning uzunligi, massasi,
elektr qarshiligi va hokazolar.
Har bir fizikaviy ob’ekt bir qancha ob’ektiv xossalar bilan tavsiflanishi
mumkin. Ilm-fan taraqqiyoti va rivojlanishi bilan bu xossalarni bilishga talab ortib
bormoqda. Hozirga kelib zamonaviy o‘lchash vositalari yordamida 70 dan ortiq
kattalikni o‘lchash imkoniyati mavjud. Bu ko‘rsatkich 2050 yillarga borib 200 dan
ortib ketishi bashorat qilinmoqda.
Ko‘pincha kattalikning o‘rniga
parametr, sifat ko‘rsatkichi, tavsif
(xarakteristika) degan atamalarni ham qo‘llanishiga duch kelamiz,
Lekin bu
atamalarning barchasi mohiyatan kattalikni ifodalaydi.
Muayyan guruhlardagi kattaliklarning orasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud
bo‘lib, uni fizikaviy bog‘lanish tenglamalari orqali ifodalash mumkin. Masalan, vaqt
birligidagi o‘tilgan masofa bo‘yicha tezlikni aniqlashimiz mumkin. Mana shu
bog‘lanishlar asosida kattaliklarni ikki guruhga bo‘lib ko‘riladi: asosiy kattaliklar va
hosilaviy kattaliklar.
