139
“Ta’lim muassasalarida boshqaruv va o‘quv sifatini
takomillashtirish muammolari” – respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
06.12.2022
Kalit so‘zlar: miskarlik, mis,
qurollar, tarixiy, me’morchilik, obida, milliy,
hunarmandchilik, ganch o‘ymakorligi, yog‘och o‘ymakorligi.
Dastlabki hunarmandlar yovvoyi va uy hayvonlari terisini ajratib olish va ulardan charmlar
tayyorlash, daraxtlarning po‘stlog‘idan uy buyumlarini to‘qish va loydan ro‘zg‘or uchun idishlar
yasash bilan shug‘ullanishgan. Vaqtlar o‘tishi bilan bunday tabiiy material (xomaki ashyolar)ni
qayta ishlashning ilk uslub va usullari yanada mazmunli bo‘lib bordi va nafaqat ichki talablar,
balki estetik ehtiyojlarni qondirishga ham imkon bera boshladi. Shuningdek, mehnat qurol va
asbob-uskunalari ham takomillashib bordi, ularning ishlatilishi ham mos holda ishonchli va qulay
bo‘lib bordi. Insonlar buning uchun xomashyo sifatida o‘zlari yashayotgan joyga yaqin bo‘lgan –
loy, tosh, yumshoq metal bo‘lakchalari, yog‘ochlardan foydalanganlar.
Jamiyatning rivojlanish tarixida temirchilik hunarmandchiligi global ahamiyatga ega bo‘ldi.
Dastlab buyumlar sof metaldan tayyorlanar edi. Odatda, bunday metallar yer yuzasida uchraydigan
oltin va kumushlar bo‘lgan. Chunki ularga qayta ishlov berish uchun ko‘p vaqt, kuch va qiyinchilik
talab etilmagan. Ammo ulardan tayyorlangan buyumlar (uy-ro‘zg‘or
buyumlari va mehnat
qurollari)ning ishlash muddati uncha uzoq bo‘lmagan. Bundan tashqari, bunday xom ashyolarning
miqdori ancha noyob edi. Ma’lum vaqtlar o‘tishi bilan ibtidoiy ustalar metall qotishmalaridan
foydalana boshlaganlar. Arxeologik qazishmalarga ko‘ra, bunday qotishmalardan olingan eng
dastlabki metall mis bo‘lgan, ya’ni o‘sha davrlarda “osmondan tushgan” sof oltin va kumushlardan
farqli ravishda mis xom ashyodan ajratib olingan va mis uchun ma’dan xom ashyosining asosiy
manbai juda kam va o‘ziga xos material – malahit minerali bo‘lganligi ma’lum. U kamida bir
necha asrlar davomida shunday xom ashyo bo‘lib koldi (malahitdan erigan mis
olishni eramizdan
avvalgi uch yarim ming yilliklarda ko‘rish mumkin). Bu qanday sodir bo‘lgan? [6,10].
Zargarlik buyumlarini tayyorlashda bezak materiali sifatida ishlatilgan (eng qadimgi bu
topilmalar o‘n ming yilliklarga borib taqaladi). Ajablanarlisi shundaki, ajdodlarimizni malahit
yaqinida olov yoqishga nima ilhomlantirganini aniqlab bo‘lmaydi. Buning sababi shunchaki ovqat
pishirish, olovda isinish yoki “chiroyli yashil toshlarni” yorqinroq qilib ko‘rishni xohlaganligimi,
bu noma’lum malahitning bir qismi tasodifan olovga tushib kolganmi yoki yo‘qmi, aniq emas.
Ammo diqqatni tezda jalb qilish uchun mis aralashmalari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlash natijasida
olov “yashil rangga aylandi”(bir necha asrlar o‘tgach, bunday “rangli chiroqlarga”
qarash
odamlarni spektrni kashf etishga olib keladi). Ajdodlarimiz shunchalik diqqat bilan kuzatganki,
ko‘mirni qazishda, ko‘mir orasida malahitning mutlaqo qoraygan (mis oksidi chiqarilishi sababli)
o‘tkir qirralarida mayda yaltiroq muzlatilgan tomchilarni payqashgan. Bu tomchilarni boshqa
toshga urish bilan ajratmoqchi bo‘lganda, ular ajralmadi,
aksincha tekislanib, egiluvchanligini
namoyish etdi. O‘tkir zehnli ajdodlarimiz shunchaki tasodifiy tajribani ko‘p miqdordagi asrlar
davomida misni xuddi shunday “amaliy toshlarni” kiritib, “yashil toshlar” dan metall shaklida
olishdi. Bunday tajriba tosh asridagi metallurgiya bosqichi edi [11].
Hunarmandchilikning tarixiy ildizlari rivojlanishi va taraqqiyoti natijasida O‘zbekistonda
milliy hunarmandchilik rivojlangan.
Milliy hunarmandchilikning turli sohalarini o‘rganishda o‘quvchilar quyidagi bilimlarga ega
bo‘ladilar va ularda ijodkorlikka qiziqish uyg‘onadilar:
ma’lum
kasb-hunar sohalarining tarixi, kelib chiqishi, etnik ildizlari, xalq ustalari va
ularning ijodiy faoliyatlari;
hunarmandchilikning shakl va jahon madaniyatida tutgan o‘rni,
sohalarining tarqalishi,
jug‘rofiyasi, turlari, ularning yo‘nalishlari;
Toshkent, Samarqand, Xiva, Buxoro, Termiz, Nukus, Andijon, Farg‘ona, Namangan,
Rishton, Urgut hunarmandchilik maktablari ustalari va ularning o‘ziga xos yo‘llari;
tarixiy me’morchilik obidalari, ularning qurilishi, saqlash va ta’mirlash; mahalliy mehnat va
xom ashyolarining,
zahiralarining manbalari, turlari, tarqalishi, ularning hunarmandchilik
markazlarining shakllanishiga va rivojlanishiga ta’siri, hunarmandlar sulolalari, risolalari, xalq
amaliy va tasviriy san’ati hamda hunarmandchilikning o‘zaro bog‘liqligi
hamda aloqasi va
boshqalar .
