Joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Download 1,7 Mb.
bet	3/12
Sana	25.11.2023
Hajmi	1,7 Mb.
	#105147

Bog'liq
курс жумысы оптика(1)
фактура(5), english, texnika-xavfsizligi, SEVARAXON, Mang, Arra turlari, o\'quvchini bilim va ko\'nikmasi, Arislanov Toshtemir Rashidovich.docx2.docxxalqaro, Iqtisodiyot tahlilni tashkil etiss, 12793 1 6FB5AF9FB197803E3DFB2763D997A0707A48AAE8, 1 Milliy xavfsizlikni ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan, 1, 6.-UsmonovJ.T.XujaqulovT.A.Malumotlarbazasiniboshqarishtizimi-oquvqollanma, 2-laboratoriya ishi

Jaqtılıq dárekleri dep-molekulaları hám atomlari kórinetuǵın nurlanıw payda etetuǵın barlıq denelerge aytıladı. Jaqtılıq dárekleri eki gruppaǵa : ta’biyiy hám jasalma dereklerge bólinedi. Ta’biyiy jaqtılıq dáreklerine Quyashtı, juldızlardı hám bazi nurlanatuǵın tiri organizmler (balıqlar, shıbın-shirkeyler, ayırım mikroblar ) di mısal etip kórsetiw múmkin. Ta’biyiy jaqtılıq dáreklerinen Quyash nurı ósimlik, haywan hám insanlardıń turmıs dáregi bolıp tabıladı. Jaqtılıqnıń jasalma dáreklerine qızdırılǵan nur shıǵarıwshı deneler, gaz razyardi, lyuminessiyaleniwshi (energiya jutıw esabına nurlanatuǵın ) qattı hám suyıq deneler kiredi. Anıq bir tu'r uzınlıqqa iye bolǵan jaqtılıqti, mısalı, qızıl, sarı, jasıl, kók, biynápshe gúli hám sol sıyaqlı anıq reńli jaqtılıqlardı monoxromatik jaqtılıqlar dep ataladı. Túrli tolqın uzınlıqtaǵı nurlardan shólkemlesken jaqtılıqqa quramalı jaqtılıq dep ataladı. Mısalı, Quyashdan kiyatırǵan jaqtılıq tiykarınan jeti túrli reńli monoxromatik jaqtılıqlardan quram tapqan. Aristotel, jaqtılıq nurı bir noqattan ekinshi noqatqa bir demde baradı, dep esaplaǵan edi. Jaqtılıq tezligin tájiriybede anıqlawǵa Galiley urınǵan. Bir-birinen bir neshe kilometr uzaqlıqta jaylastırılǵan eki adamdıń birine berilgen. Panıstı bir minutqa jasırıp ashqan adam waqtın belgilegen. Ekinshi gúzetshi kórgen waqtın belgilegen. Lekin tájiriybe áwmetsiz pıtken. Jaqtılıq tezligin birinshi bar 1676 -jılda Daniyalıq astronom Olaf Ryomer ólshewge eristi. Sonnan keyin basqa ilimpazlar da jaqtılıq tezligin túrlishe usılda o'lshedi. Jaqtılıq tezligi kútá úlken bolıp, vakuumda υ = 300000 km/s ga teń. Tábiyatdaǵı basqa hesh qanday dene yamasa bólek bunday tezlikke erise almaydı. Jaqtılıq bir ortalıqtan ekinshisine ótkende tezligi ózgeredi. Mısalı, suwda onıń tezligi 225000 km/s bolsa, shıyshede 200000 km/s ga teń. Sonday úlken tezlik menen háreketlengen Quyash nurı Jerge shama menen 8, 3 minutda jetip keledi. Jaqtılıq haqqındaǵı táliymatlar tikkeley kóriw sezimsi menen baylanıslı bolǵanlıǵı ushın olardıń payda bolıwı hám rawajlanıwı adam jámiyeti payda bolǵan waqıttan baslanadı. Eramızdan 200 - 300 jıllar aldın Ptolomey hám Aristotel tárepinen jaqtılıq haqqındaǵı 2 qıylı táliymat ilgeri surilgan edi.Usı alımlar jaqtılıqtiń tap tuwrı sızıq boylap tarqalıw nızamı hám ekinshisi, dereklerden tarqalıp atırǵan jaqtılıqlardıń óz-ara qol qatılmaslıg nızamı bolıp tabıladı.(1) Jaqtılıq hádiyseleri alimlarimiz bolǵan Beruniy hám Ibn Sinonin' da itibarın tartqan. Aldınǵı temalarda Jerdegi energiyanıń (ıssılıqtıń ) tiykarǵı deregi Quyash dep kórsetilgen edi. Bul haqqında Beruniy óziniń «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan esteliklar» atlı kitabında tómendegishe bayanlaydı :«Quyosh nurindag’i bar bolg’an temperaturanin’ sebebi haqqinda Ayirim insanlar bug’an sebep dese, ayirimlar bolsa nur sa’wlesi -Mu’yeshlerinin’ o'tkirligi sebep degan. Onday emas, balki Ibn Sino nurdin' o'zinde temperatura bar» - deydi. Beruniydin’ bu pikiri Quyashtan Jerge issiqliq nurlaniw sebepli keliwin sipatlaydi. Jaqtiliq tezligi haqqinda to’mendegishe jazadi: «Ayirimlar zamansiz, sebebi dene emes - dese, ayirimlar bolsa onin’ zamani tez, lekin lekin onnan da tezrek bir na’rse joq ha’m nur tezligin sezip bolmaydi». Bu pikirleri menen tabiyattag’i bir dene ya’ki bo’lekshenin’ tezligi jaqtiliq tezligine ten’ ya’ki ha’m onnan ulken ekenligin ayira almaslig’in sipatlag’an. Beruniy Ay va Quyosh tutiliwinin’ sebeplerin to’mendegishe ta’riypleydi: «Aydin' tutiliwina sebep onin’ jer sayasina kiriwi bolip tabiladi. Quyash tutiliwi Ay menen Quyashtin’ birden tutiliwi (ya'g’niy, Quyash penen, Jerdin’ arasina Aydin' kirip qaliwi) sebepli ju’z beredi. Sonin’ uchun Aydin' qarayiwi batis ta’repten ha’m Quyashtin’ tutiliwi bolsa shig’is ta’repten baslanbaydi. Quyash tutiliwi aldinan Ay batis ta’repten kelip bir parcha bulut jawg'aninday oni (Quyashti) jawadi. Tu’rli orin (qala)larda jawatug'in ko’lemi tu’rlishe boladi. Lekin Quyashtin' jasiriwshisi (Ay) onsha u’lken emes. Aydi jawiwshi (Jer) u’lken». Beruniydin’ bu Pikrleri qanshelli tuwri ekanligi haqqinda o'ylap ko'rin’. Jaqtiliq siniwi haqqinda Beruniy ha’m Ibn Sinonin' bir-birine berilgen soraw ha’m jawaplarinda to’mendegiler bar. Beruniy sonday deb so'raydi: - «Aq, domalaq, tiniq bir shishani tiniq suv menen toldirilsa, ku’ydiriwde domalaq tas (linza) xizmetin bejeredi. Eger ol shishe suwdan bosatilip, hawa menen toldirilg’an bolsa, ku’ydirmeydi va Quyash sa’wlesin jiynamaydi.[6] Ne uchun sonday boladi?». Sorawg’a Ibn Sino to’mendegishe juwap beredi: «A’lbette suw qalin’, salmaqli, tig’iz tiniq bir dene bo'lip, onin’ quraminda ren’ bar. Sonday sipatdag’i har qanday na’rseden jaqtiliq tarqaladi (sinadi). Sonin’ ushin suw menen toltirilg’an domalaq shishada jaqtiliq sa’wlelenedi. Solardin' to'planiwinan ku’ydiriw ku’shi payda boladi. Lekin hawadag’i shula ku’shli ko'rinbeydi. Sebebi hawa na’zik (siyrek) ha’m tiniq». Bu fikrlerdin’ qanshelli to'g'riligin keyingi «linza» haqqindag’i mavzuda u’yrenesiz. Ko'riw ha’m onin’ sebepleri haqqinda Beruniy Ibn Sinog’a sonday soraw jiberedi:«Ko'z nuri qurali menen sipatlaw - ko'riw qanday, ne ushin tiniq suwdin’ tu’bindegi na’rse ko'rinip turadi, ko'z nurinin’ aniqlig’i tiniq denelerden ko'rinedi (sinadi)? Suwdin’ ko’lemi tegis ha’m jiltiraq». Ibn Sino o'zinin’ juwaplarin keyinshelik «Fizika», «Tib qonunlari» atli shig’armalarinda aniq su’wretleydi. «Eger ko’zimizden nur shig’ip, buyumlardi jaqtilandiratug'in ha’m aqibetinde biz buyumlardi ko'retug’in bo'lsaq, ne ushin keshqurin ko'rmeymiz? Qanshelli ko'zimizden shiqqan nur pu’tkil a’lemdi jaritiwg’a jetse?»-dep Aflotunnin' pikirine qarsi shig’adi. Ibn Sino ko'riwdin’ tiykarg’i sebebi kerisinshe, buyumlardan kelip atirg’an nurlardin’ ko'zimizge tu’shiwi ha’m ko'z ga’wxarinan o'tip siniwi, son’ ko'zdegi to'r perdede sa’wlenin’ payda boliwi na’tijesinde dep tu’sindiredi. Aspanda ayirim waqitlari jawinnan keyin ko'rinetug’in kemelek (Hasan-Husan kemelegi) qubilisin da tuwri tu’sindiredi. Onin’ sebebi Quyash Nurlarinin’ atmosferadag’i bulutlardan o'tken waqitta ren’li nurlarg’a ajraliwi bolip tabiladi. Onin’ jalpaq formada boliwi sebebi, Jer atmosferasinin’ sharsiyaqli bolg’anlig’inan derek beredi.[1] Sonday qilip, alimlarimiz jaqtiliq qubilislarin tu’rli a’psanalarg’a emas, ba’lki o'zlerinin’ ilimiy gu’zetiwlerine tiykarlanip tu'sindirgen[4] Download 1,7 Mb.

Download 1,7 Mb.