Asosiy qism. Jamiyat qanday bo‘lsa, ijtimoiy munosabatlar majmui hisoblangan inson kapitali ham
unga mos bo‘ladi. Inson kapitali rivoji yoshlarning dunyoqarashi, ongi, odob-axloqi, ma’naviyati, ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy munosabatlarga, ijtimoiy tuzum mohiyati va tabiatiga bevosita bog‘liq. Inson aql-idrok
sohibi bo‘lgani bois, real dunyodagi voqealarni tushunadi, ilmu tafakkuri, mehnati, salohiyati bilan dunyoni
boshqaradi. Inson kapitalining yuksalishiga uni o‘rab turgan ijtimoiy muhitda ro‘y berayotgan jamiki
voqealar ta’sir ko‘rsatadi.
«O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da inson faktori, inson omili va inson kapitali xususidagi sharhlar
«inson» va «omil» so‘zlariga bag‘ishlangan izohlarda, afsuski, mavjud emas [3]. Ammo, bu so‘zlar hamda
ish kuchi, inson faktori, inson omili birikmalarining tilimizda amaliy qo‘llanilish an’analariga tayanib,
ularning anglatgan ma’nolari xususida mulohaza yuritish mumkin.
Insonning intellektual va amaliy salohiyati, dunyoqarashini rivojlantirishning ahamiyati hamda inson
kapitali konsepsiyasining o‘rtaga kelishida ilk tamal toshlarini qo‘ygan siyosiy iqtisod fanining asoschisi A.
Smit edi. U insonni ijtimoiy boylikning bir qismi va ishlab chiqarishning pirovard maqsadi, deb bilar edi [4].
XIX asr oxirida boshqa bir mutafakkir A. Marshall esa boylik to‘plashni inson taraqqiyoti bilan bevosita
bog‘lab quyidagicha tushuntirgan edi: «Moddiy boyliklarni ishlab chiqarish bu faqat inson hayotini
ta’minlash, uning ehtiyojlarini qondirish va uning jismoniy, aqliy va ma’naviy imkoniyatlarini o‘stirish
uchundir. Ammo insonning o‘zi bu boylikni ishlab chiqarishning asosiy vositasidir, bu boylikning pirovard
maqsadi ham insondir» [5].
Bugungi kunda ta’lim yoshlarning dunyoqarashi va o‘z-o‘zini anglashiga, insoniy potensialini va
qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishida asosiy vosita bo‘lib bormoqda. O‘z davrida ulug‘ rus kimyogar-olimi
D.I.Mendeleyev «Ta’lim insonning sarflagan vaqt va mehnati evaziga orttirgan insoniy donoligi va bebaho
kapitalidir. Haqiqiy o‘qimishli kishi qachonki uning bilimlari va g‘oyalariga jamiyatning ehtiyoji mavjud
bo‘lganida o‘z o‘rnini topadi, aks holda u ortiqchadir», deb yozgan edi. O‘qimishli, ziyoli kishilarning
kapitali haqiqatan ham ularning olgan ta’limi – orttirgan bilim va ko‘nikmalaridir[4].
Ijodiy yoki kreativ shaxs falsafiy, psixologik va pedagogik tadqiqotlarning eng murakkab
muammolaridan biridir. Qadim zamonlardan buyon ijod jarayoni va kreativ shaxs faylasuflar Aflotun,
Arastu, I. Kant, F. Shelling va boshqa buyuk olimlar e’tiborini tortdi. Kreativlikni, uning shakllanishi va
rivojlanishi muammolarini o‘rganishning asoschilari g‘arb olimlar, jumladan mashhur asarlarning aksariyati
xorijiy tadqiqotchilar F.Baron, D.Gilford, E.P.Torrens, S.Mednik, K.Rojers, J.Renzulli, R.Sternberg, J.Teylor
va bir qator olimlar nomlari bilan bogʻliq. Ular ijod hodisasini shaxsiy kontekstda, ijod jarayoni va mahsuli
nuqtai nazaridan, uning aql bilan bog‘liqligida, kreativlikda diagnostika qilish masalalarini ko‘rib chiqdilar.
Dunyoqarash – bu, avvalo, inson o‘zini va dunyoni zaruriy ravishda anglashi, tushunishi, bilishi va
baholashi natijasida yuzaga kelgan xulosalari, bilimlari asosida shakllangan umumlashmalar tizimidir.
Dunyoqarash – yoshlarning ichki dunyosini bilmay borliqdagi go‘zallikni idrok etish, tushunish
qobiliyatini rivojlantiradi, shuningdek, dunyo go‘zalligi to‘g‘risida his – tuyg‘ular, tasavvur va fikrlarini
tarbiyalaydi va takomillashtiradi. Yoshlarda dunyoqarashni rivojlantirish orqali har tomonlama keng estetik
did rivojlanadi, ularni yovuzlikka nafrat ko‘zi bilan qarash, go‘zallikni idrok qilishga undaydi[6].
Shaxs dunyoqarash asosida o‘zini, voqelikni anglaydi, borliqqa munosabat bildiradi, shuning asosida
jamiyatdagi o‘z o‘rnini bilib oladi, o‘zlashtirilgan bilimlari asosida o‘z maqsadini, shaxsiy va ijtimoiy
mavqeini belgilaydi. Bu esa hozirgi Yangi O‘zbekistonda kamol topayotgan yoshlarga xos xususiyatning
shakllanishi, unda insonparvarlik, vatanparvarlik, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, ularni
asrab-avaylash va takomillashib borishiga amaliy yordam berish ko‘nikmalarini shakllanishi uchun zarur
holdir.
Inson hamisha dunyoning sir – sanoatlarini anglab yetishga intiladi. O‘zicha nimalarnidir yaratadi,
quradi, buzadi. Ularning mukammallik darajasi esa yaratuvchi inson ilmiga bog‘liqdir. Dunyoqarash tabiat,
jamiyat, tafakkur hamda shaxs faoliyati mazmunining rivojlanib borishini belgilab beruvchi dialektik
qarashlar va e’tiqodlar tizimidir. Tabiat va jamiyatdagi mavjud narsalarga, voqealarga, hodisalarga nazar
tashlasak, ularning barchasida ajib mukammallik, mutanosiblik, latofat, nafislik mujassamlashganligining
guvohi bo‘lamiz, bularning barchasi insonni zavqlantirishga, unga orom va ma’naviy kuch baxsh etishiga
sabab bo‘ladi [5].
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
141
Globallashuv kuchaygan davrda har qaysi jamiyat kreativ shaxslarga ehtiyoj sezadi. Bu tabiiy hol
albatta, chunki dunyoda har daqiqada sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar shuni taqozo qilmoqda, shu munosabat
bilan turli soha olimlarining e’tibori pedagogik jarayon sharoitida talaba shaxsining kreativ qoboliyatini
rivojlantirish muammosiga qaratilgan. Kreativlik qobiliyati “Xudoning in’omi” va shuning uchun
kreativlikni o‘rgatish mumkin emas degan ancha keng tarqalgan fikrdan farqli o‘laroq, M.M. Zinovkina
boshqacha yondasuvga ishora qiladi. Innovatsiya va ixtirolar tarixini o‘rganish, atoqli olim va
ixtirochilarning ijodiy hayoti tahlili shuni ko‘rsatadiki, ularning barchasi yuqori fundamental bilimlar bilan
bir qatorda maxsus bilimlar ombori yoki algoritmik fikrlash, shuningdek, ma’lum bilimlar, shu jumladan
evristik usullar va texnikalarga ega bo‘lishgan [2].
Ijodkor shaxsning shakllanishini shaxsning o‘zaro mos tarzda bajarilgan ijodiy faoliyat va ijodiy
mahsulotlarni yaratish borasidagi rivojlanishi sifatida belgilash mumkin. Ushbu jarayonning sur’ati va
qamrovi biologik va ijtimoiy omillar, shaxsning faolligi va kreativ sifatlari, shuningdek, mavjud shart-
sharoit, hayotiy muhim va kasbiy shartlangan hodisalarga bog‘liq. Zamonaviy sharoitda yoshlarning
kreativlik sifatlariga ega bo‘lishi taqozo etiladi. Yoshlarning kreativlik sifatlariga ega bo‘lish uning shaxsiy
qobiliyatlari, tabiiy va ijtimoiy quvvatini, kasbiy faoliyatni sifatli, samarali tashkil etishga yo‘naltiradi. Oliy
ta’lim tizimida o‘qish faoliyatida bo‘lgan yoshlar kreativlik sifatlariga ega bo‘lishlari uchun ularda o‘quv va
tarbiya jarayonlarida an’anaviy yondashishdan farqli yangi g‘oyalar haqida fikr yuritishi, o‘ziga xoslik,
tashabbuskorlik talab etiladi [8].
Ijtimoiy taraqqiyot jarayoni har bir davr uchun o‘ziga xos va o‘ziga mos zamonaviy tafakkurga ega
bo‘lgan insonlarni tarbiyalab, yangicha dunyoqarash asosida jamiyat rivojiga turtki beruvchi yoshlarni
voyaga yetkazib beradi. Bu jarayonda xalqning istiqbolini yuqori cho‘qqiga olib chiquvchi falsafiy
dunyoqarash tizimida estetik dunyoqarashning roli kuchli bo‘lib, millat taqdiri, Vatan ravnaqi, yurt
farovonligi yo‘lida o‘zgacha qiyofa kasb etuvchi davlatlar shakllanib boradi. Ularning harakatlantiruvchi
kuchi sifatida shaxs va davlat o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar tizimi asosiy rol o‘ynashi lozim.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak
intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada
bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor
kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”[1].
Insonning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, hayotiy yondashuvlari, uning uchun ustuvor ahamiyatga ega
bo‘lgan qadriyatlar hamda axloqiy tamoyillar mohiyati u ega bo‘lgan dunyoqarash mazmunini ifodalaydi.
O‘z navbatida dunyoqarashning rivojlanishi yoshlarning shaxsiy sifat va fazilatlarining tobora
barqarorlashuvini ta’minlaydi. O‘z mazmunida ezgu g‘oyalarni ifoda etgan yangicha dunyoqarash yoshlar
qiyofasida namoyon bo‘layotgan ijobiy fazilatlarning boyib borishiga yordam beradi.
Yoshlarimiz ongida yuksak ma’naviy komillik, yurt ozodligi, obodligi va xalqimizning farovonlik
yo‘lida fidokorona mehnat qilish, o‘ziga va atrofdagilarga nisbatan talabchan bo‘lish, o‘zida irodaviy
sifatlarni tarbiyalay olish, intiluvchanlik, tashabbuskorlik, tashkilotchilik, ijodkorlik hamda mustaqil fikrlash
layoqatiga ega bo‘lish kabi xislatlarni uyg‘otish hozirgi paytda muhim vazifalardan biri bo‘lmoqda.
Yoshlarimiz tevarak atrofdagi narsa va hodisalar to‘g‘risida qancha ma’lumotlarga, bilimga ega bo‘lsa,
ularning dunyoqarashi ham shu darajada mukammal va puxta bo‘ladi. Dunyoqarashning yana bir muhim
tomoni shundan iboratki, u yoshlarni qurshab turgan voqelikni anglash, tushunish bilan bir qatorda uni
baholashi hamdir[7].
Dunyoqarash jamiyatning o‘zgarishi bilan bir qatorda u ham doimo rivojlanib, mazmunan o‘zgarib
turadi. Umuminsoniy va milliy qadriyatlarimizga asoslangan, hozirgi davr talabiga javob beradigan yangi
tizim yaratilmoqda va uning asosida yoshlarda yangicha tafakkur, dunyoqarash shakllanib rivojlanmoqda.
Dunyoqarash yoshlarning amaliy faoliyat yo‘nalishini belgilab beradigan qudratli ma’naviy kuchdir, shuning
uchun ham hozirgi vaqtda jamiyat a’zolari, birinchi navbatda yoshlar qalbini egallash, uning dunyoqarashiga
muayyan maqsadlarni ko‘zlab ta’sir etish avj olib bormoqda[4]. Shunday ekan, biz farzandlarimizning
barkamol ruhiy dunyosini, yangicha dunyoqarashi, ma’naviy kamoloti uchun doimo qayg‘urishimiz,
kurashmog‘imiz zarur. Yoshlarning aqliy va ruhiy boyligi, yuksak intilish va faolligi ko‘p jihatdan
ma’naviy, jumladan, kreativ g‘oyalar va badiiy omillarga bog‘liqdir. Ularda ushbu omillarga asoslangan
dunyoqarashni rivojlantirish bugungi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, yoshlarda kreativ g‘oyalar va yangicha dunyoqarashni shakllantirish
masalasi jamiyat va oliy ta’lim muassasalarining ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi va quyidagilar tavsiya
etiladi:
- globallashuv jarayonida yoshlarda aqliy mehnat, yuksak innovatsion tafakkur, dunyoqarashni
rivojlantirish;
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
142
- yoshlarda kreativlik va yangicha dunyoqarashni bugungi ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyot talablari
asosida rivojlantirishning tashkiliy-pedagogik shart-sharoitlarini yaratish;
- ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar asosida yoshlarda aql-zakovat, ilmu-hikmat, o‘z kasbiga qiziqishni
ifodalovchi dunyoqarash tushunchalarini ifodalanishiga e’tibor qaratish;
- yoshlarimizda kreativlik, yuksak ma’naviy sifatlar va yangicha dunyoqarashini takomillashtirib, bu
noyoblikni yanada boyitishlari, rivojlantirishlari va dunyoga ko‘rsata olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish;
- yoshlarning yuksak ijodiy qobiliyatlari va ularning muayyan faoliyat turidagi ahamiyati ta’lim
muassasasidagi yuqori iqtisodiy faollik bilan hamkorlikda tashkil etish;
- yoshlarning yangicha dunyoqarash va kreativ qobiliyatlarini namoyish etishi uning faoliyat
sohasidagi ish o‘rinlari bo‘yicha eng jozibador bo‘lgan ishlarga keng yo‘l ochishga yordam beradi.
|
