Jurnal 001-yilda tashkil etilgan. Jurnal yilda 12 marta chiqadi

“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11 
220 
qiyosiy-tipik ko‘rsatkichlari ko‘lami kiritiladi va bu esa tadqiqot maqsadiga mos ijtimoiy psixologik 
mezonlarni tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. O‘quv faoliyati motivlari o‘quvchilar nima uchun 
o‘qiyotganlarini ko‘rsatib beradi. Maktabning birinchi sinfiga kelgan bolalarda ijtimoiy motivlar ustunlik 
qiladi. Bu motivlar atrofdagilar orasida yangi mavqeni egallash, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan va 
baholaniladigan faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan motivlardir. O‘quvchilarning maktab faoliyatiga bo`lgan 
munosabatlari motivatsiyasi o`ziga xos harakterga ega bo‘lib, ularni aksariyat hollarda “faol - ijobiy”, 
“ijobiy” hamda “indefferent” mezonlar bo`yicha talqin qilish o`rinlidir. Shuningdek, o`quvchi shaxsini 
kichik maktab davri o`zining ichki ijtimoiy motivatsiya yo`nalishiga nisbatan, yosh, individual, xududiy va 
etnopsixlogik imkoniyatlar va tafovutlar ko`lamining mavjudligi bilan baholanadi. Bu baholash o`quvchi 
shaxsi tomonidan maktab yoki o`quv faoliyatini qanday tushunish uning ichki hissiy kechinmalariga 
bog’lash, ayni paytda hissiy – irodaviy sifatlarning namoyon etilishi bilan ham bevosita bog’liq ekanligi 
yaqqol seziladi. Maktabga birinchi bor kelgan bola o‘z faoliyatining tub mohiyati va vazifasini to‘la tushunib 
yetmaydi, balki hamma maktabga borishi kerak deb biladi. Kattalarning ko‘rsatmalariga amal qilib 
tirishqoqlik bilan mashg‘ulotlarga kirishib ketadi. Maktab ta’limi esa ko‘proq verballikka asoslangan. 
Professor B.R.Qodirov tadqiqotlarida ta’kidlanishicha, o‘g‘il bolalarda aniq fanlarga nisbatan layoqatlar 
ko‘proq rivojlangan bo‘lib, ko‘rish-fazoviy intellekt baland hisoblansa, qiz bolalarda nutq malakalari ko‘proq 
rivojlangan bo‘lib, tafakkur egiluvchanligi baland bo‘ladi. Birinchi sinfning oxirlariga borib ko‘pchilik 
o‘quvchilar o‘z maktab majburiyatlariga ma’suliyatsizlik bilan qaray boshlaydilar. Bu bir qancha sabablar 
bilan bog‘liq.
1) Bola endi o‘quvchi bo‘ldi, o‘quvchi bo‘lish istagi qondirildi. Bu maqomni ushlab turish uchun hech 
narsa qilmasa ham bo‘ladi.
2) O‘quvchining ijtimoiy mavqei maktabda ularga beriladigan o‘quv faoliyati mazmuni bilan 
belgilanmaydi. Bu holat boshlang‘ich sinf o‘qituvchisidan ta’lim-tarbiya jarayoniga yangicha usullarda 
yondashish zaruriyatini taqazo etadi.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda ta'limning dastlabki davridan boshlab yangi imkoniyatlarning 
o'quv materialini muvaffaqiyatli o'zlashtirishgagina emas, balki hayotiy muammolarni yechishga ham 
tayyorlaydi, o'quvchilarda o'rganish va ta'lim jarayoniga bo'lgan qiziqishini oshiradi. Mazkur masalaga oid 
aniq vazifalar qo'yidagilarda o'z aksini topgan: 
1. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida o'qish, o'rganish, o'zlashtirgan bilimlarni qo'llash va ko'nikmalarni 
shakllantirish; 
2. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida yuqori darajada shakllangan bilish jarayoniga, bilish faoliyatiga 
intilishni kuchaytirish. 
Demak, yuqoridagi vazifalardan shu narsa yaqqol namoyon bo'lmoqdaki, boshlang'ich sinf 
o'quvchilarining o'quv faoliyatiga qiziqish va moyilliklarini shakllantirish, shuningdek, intilishlarini oshirish 
muhim omillardan biri bo'lib, mazkur jarayonda o'quvchining individual-psixologik xususiyatlarini inobatga 
olish uning asosi hisoblanadi, ya'ni boshlang'ich ta'limning mazmun mohiyatini kashf etadi. Bunday 
yondashuvsiz ta'limning boshlang'ich pog'onasini sifat-samaradorligini oshirishga erishish mushkuldir.
Bu borada boshlang'ich sinf o'quvchilarining o'quv faoliyatiga qiziqishlarini shakllantirish maqsadida, 
o'quv jarayoniga boshlang'ich ta'lim mazmunini integratsiyalashni targ'ib qilish, yangi innovatsiyalarni 
kiritish, axborot kommunikativ texnologiyalardan unumli foydalanish natijasida ta'lim sifatini oshishiga 
erishiladi. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'quv jarayoniga tayyorlashda o'quvchilarning shaxsiy individual-
psixologik xususiyatlarini hisobga olish, o'quv jarayoniga jalb etishning pedagogik-psixologik asosini tashkil 
etib, ularda o'ziga ishonch hissini shakllantiradi. 
Qo‘llanilgan metodlar: Boshlang‘ich sinf ta’limi mazmuni o‘quvchining bilimlarni egallashga 
qiziqishi, o‘z aqliy mehnati natijasidan qanoatlanish hissi bilan uzviy bog‘liqdir. Bu his o‘qituvchining 
rag‘batlantirishi bilan yuzaga keladi va o‘quvchida samaraliroq ishlash mayli, istak va ishtiyoqini 
shakllantiradi. Bolada paydo bo‘lgan faxrlanish, o‘z kuchiga ishonch hislari bilimlarni o‘zlashtirish va 
malakalarni rivojlanishiga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinf yoshidagi bolalarni o‘qitish jarayoni, o‘quv 
faoliyatining asosiy komponetlari: o‘quv masalalari, o‘quv vaziyatlari, o‘quv harakatlari, nazorat qilish va 
baholash bilan tanishtirishdan boshlanadi. Bu borada barcha predmetli harakatlar aqliy rivojlantirishga qulay 
bo‘lgan sharoitda amalga oshirilishi juda muhim. 
O‘quvchining o‘quv faoliyatini o‘zlashtirishi o‘quv masalalari tizimini yechish jarayonida amalga 
oshiriladi O‘qishning boshida boshlang‘ich sinf yoshidagi o‘quvchilar mustaqil ravishda o‘quv masalalarini 
qo‘yish va yechishni bilmaydilar. Bu vazifani boshida o‘qituvchi bajaradi. Asta-sekinlik bilan 
o‘quvchilarning o‘zlari ham o‘quv masalalarini qo‘yish va yechish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va 
malakalarni egallay boshlaydilar. Bu mustaqil o‘quv faoliyati shakllanishining muhim bosqichidir. O‘quv 
masalalarini ajratib olish boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ma’lum bir qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. 

“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11 
221 
Shuning uchun ham har bir darsning so‘ngida o‘qituvchi o‘quvchilari aniq bir topshiriqlarni bajarishning 
ma’nosini qanday tushunganliklarini aniqlash uchun vaqt ajratishi kerak. “Biz bugun darsda nimalarni 
o‘rgandik?” tarzidagi savol bolalarga shunchaki daftarda chiziqchalarni chizib, doirachalarni bo‘yashni 
emas, balki sanashni, qo‘shishni yoki ayirishni o‘rganganlarini tushunishlarida yordam beradi. Agar bola 
o‘quv harakatlarini noto‘g‘ri bajarsa, bu uning o‘quv harakatlarini nazorat va baholash bilan bog‘liq 
harakatlarni bilmasligi yoki ularni yaxshi egallamaganligidan dalolat beradi.
Bolaning mustaqil ravishda bajargan harakatlari natijalarinini o‘z xatti-harakatlarining xususiyatlari 
bilan taqqoslay olishlari unda o‘z-o‘zini nazorat etish layoqati ma’lum darajada shakllanganidan dalolat 
beradi. Bolalar tafakkuri va nutqining rivojlanishida ovoz chiqarib mulohaza yuritishning va bu uslubdan 
o‘quv jarayonida foydalanishning ahamiyati katta. Ovoz chiqarib mulohaza yuritish va o‘z yechimini asoslab 
berish aqliy sifatlarni o‘sishiga xizmat qilib, kishi o‘z mulohazalari va xatti-harakatini tahlil etishi va 
anglashini rivojlantiradi. Boshlang‘ich sinf yoshidagi o‘quvchilarda aqliy va o‘quv materialini o‘zlashtirish 
imkoniyatlari ancha yuqori hisoblanadi. To‘g‘ri tashkil etilgan ta’limda bu yoshdagi bolalar o‘rta maktab 
dasturida ko‘rsatilgan bilimlarga nisbatan ko‘proq bilimlarni tushunishlari va o‘zlashtirishlari mumkin.
Boshlang‘ich sinf yoshidagi bolalar o‘quv faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri 
shundaki, shu davrdan boshlab o‘quv materialini o‘zlashtirmaslikning dastlabki belgilari ko‘zga tashlanadi. 
Boshlang‘ich sinf yoshida past o‘zlashtirish sabablari va o‘qishidagi qiyinchiliklar quyidagilar bilan 
bog‘liqdir: 
1 ) neyrofiziologik sabablar;
2) bilish jarayonlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi;
3) erkin va mustaqil harakat qilish darajasining pastligi;
4) motivatsion sohalarining yetarli rivojlanmaganligi;
5) oila tarbiyasidagi, oilaviy munosabatlardagi kamchiliklar;
6) maktab ta’limi va tarbiyasidagi kamchiliklar;
7) o‘zaro muloqot va munosabatdagi kamchiliklar;
8) shaxs xususiyatlaridagi og‘ishishlar.
Boshlang‘ich sinf yoshidagi bolalar o‘qishidagi qiyinchiliklar bola shaxsining barcha shaxsiy, bilish, 
motivatsion, hissiy va irodaviy sohalarida aks etadi.Bu qiyinchiliklar o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq. Bir 
qiyinchilikni bartaraf etilishi ikkinchi qiyinchilikni ham kamayishiga olib keladi. Bunda bolalarni ta’limga 
moslashishi qiyinlashadi. Noto’g’ri moslashish o’zini yorqin va kuchli namoyon qilishi mumkin bo’lgan 

Download 4,29 Mb.