Adabiyotlar tahlili va metodologiya

“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11 
69 
metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy pedagogik madaniyatni tashkil yetadi, 
o‘qituvchi, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa, hech vaqt o‘z ishining chinakam ustasi bo‘la olmaydi, 
yomon, eski usuldan, bir qolipdagi tayyor andozalarni ishlatishdan nariga o‘tmaydi. 
Biroq, zamonaviy o‘qituvchiga birgina umumiy madaniyatning o‘zi kifoya qilmaydi-maxsus bilimlar 
va malakalar-bolalarni kuzatish, ularning o‘sishdagi muhim narsalarni aniqlay olish, ularni rivojlantirish 
yo‘llari va usullarini aniqlash, turli o‘zaro ta’sirini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni 
ilmiy jihatdan bir tizimga solish malakalari zarur bo‘ladi. 
Shunday qilib, pedagog-muallim o‘z shaxsiy va kasbiy sifatlariga quyidagi bosqichlarda erishishi 
mumkin: 
1. Pedagogika-psixologiya fanlarini chuqur o‘rganish. 
2. Maxsus fanlar, ularni o‘qitilish metodikasini chuqur bilish. 
3. Pedagogik amaliyotda faol ishtirok etish va uni samarali o‘tkazish. 
4. O‘z faoliyatini doimo tahlil qilib, unga nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘lish. 
5. O‘z ustida mustaqil ishlash, malaka oshirish kurslarida o‘qib borish. 
Pedagogik maqsadning o‘ziga xosligini quyidagilarda bilish mumkin: 
1. O‘qituvchining shaxsiga qoʻyiladigan talablar jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni pedagog 
faoliyatining natijasi jamiyat manfaatlari bilan bog‘liqdir. Uning mehnati yoshlar shaxsini har tomonlama 
kamol toptirishga yo‘naltirilgan. Pedagogik faoliyat avlodning ijtimoiy uzviyligi (ketma-ketligi)ni 
ta’minlaydi. Bir avlod tajribasini, ikkinchi avlodga o‘tkazadi, ijtimoiy tajriba orttirish uchun insondagi tabiiy 
imkoniyatlarni ro‘yobga chiqaradi. 
2. O‘qituvchi shaxsi muntazam ravishda o‘quvchi-tarbiyalanuvchilarning shaxsiy faoliyatini 
boshqarish bilan bog‘liq. Bunda pedagogik maqsad o‘quvchi maqsadiga aylanishi muhimdir. Pedagog o‘z 
faoliyati maqsadini va unga erishish yo‘llarini aniq tasavvur qilishi va bu maqsadga erishish o‘quvchilar 
uchun ham ahamiyatli ekanligini ularga anglata olishi zarur. Gyote ta’kidlaganidek: «Ishonch bilan gapir, 
ana shunda so‘z ham, tinglovchilarni mahliyo qilish ham o‘z-o‘zidan kelaveradi». 
3. Pedagogik (ta’lim-tarbiya) jarayonida o‘quvchi faoliyatini boshqarish shuning uchun ham 
murakkabki, pedagog maqsadi doimo o‘quvchi kelajagi tomon yo‘naltirilgan bo‘ladi. Buni anglagan holda, 
mohir pedagoglar o‘z faoliyatining mantiqini o‘quvchilar ehtiyojlariga muvofiq holda loyihalaydilar. 
Hamkorlik pedagogikasining tub mohiyati ham ana shundan iborat. 
Shunday qilib, pedagog shaxsining maqsadi o‘ziga xosligi o‘qituvchidan quyidagilarni talab qiladi: 
- jamiyatning ijtimoiy vazifalarini to‘la anglab, o‘z shaxsiga qabul qilishi. Jamiyat maqsadlarining 
“o‘sib”, uning pedagogik nuqtai nazariga aylanishi; 
- muayyan harakat va vazifalarga ijodiy yondashishi; 
- o‘quvchilar qiziqishlarini e’tiborga olish, ularni pedagogik faoliyatning belgilangan maqsadlariga 
aylantirish. 
O‘qituvchi shaxsining o‘ziga xosligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi. 
1. Inson tabiatning jonsiz moddasi yemas, balki o‘zining aloxida xususiyatlari, ro‘y berayotgan 
voqealarni idrok qilishi va ularga o‘zicha baxo beradigan takrorlanmaydigan faol mavjudotdir. Psixologiyada 
ta’kidlanganidek, har bir shaxs takrorlanmasdir. U pedagogik jarayonning o‘z maqsadi, ishtiyoqi va shaxsiy 
xulqqa ega bo‘lgan ishtirokchisi hamdir. 
2. Pedagog doimo o‘sib-o‘zgarib boradigan inson bilan ishlaydi. Ularga yondashishda bir xil qolip, 
shakllanib qolgan xatti-harakatlardan foydalanish mumkin emas. Bu esa pedagogdan doimo ijodiy izlanib 
turishni talab qiladi. 
3. O‘quvchilarga pedagogdan tashqari, atrof muhit, ota-ona, boshqa fan o‘qituvchilari, ommaviy 
axborot vositalari ijtimoiy hayot ham ta’sir etadi. Shuning uchun ham pedagog mehnati bir vaqtning o‘zida 
jamiki ta’sirlarga va o‘quvchilarning o‘zida paydo bo‘lgan fikrlarga tuzatishlar kiritib borishni nazarda 
tutadi. 
O‘quvchi shaxsiga doimo ijobiy-axloqiy ta’sir ko‘rsata oladigan kishigina haqiqiy tarbiyachidir. 
Bunga erishish uchun pedagog o‘zining axloqiy sifatlarini doimo takomillashtirib borishi zarur. 
O‘quvchilarni mehnat, muloqot, o‘yin, o‘qish kabi faoliyat turlarida ishtirok etishlari tarbiyaning 
asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir mohir pedagog o‘zining individual pedagogik tizimiga ega bo‘lishi kerak. 
Ayrim pedagoglar kasbiy mahorat sirlarini yegallash uchun, avvalo, ta’lim-tarbiya metodlarini 
takomillashtirishga intiladilar. Bu tabiiy xol, chunki aynan metodlar yordamida pedagog o‘z o‘quvchilarini 
turli o‘quv ishlariga jalb qiladi. Shu bilan birga o‘quvchilarni bilim olishga qiziqtirishda o‘qituvchi 
tomonidan tanlangan tarbiyaviy metodlar, usullar va topshiriqlardan boshqa sabablar ham ta’sir etadi. 
O‘qituvchi shaxsining faoliyatining muvaffaqiyatli kechishi uning shaxsi, xarakteri, o‘quvchilar bilan 
muomalasiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Odatda bularning ta’lim-tarbiya jarayoniga ta’siri 

“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11 
70 
ahamiyatsizdek tuyuladi. Ammo tajribali pedagog, uning xatti-harakati o‘quvchilarga qanday ta’sir 
ko‘rsatayotganligiga ahamiyat berib, unga kerakli tuzatishlar kiritib, takomillashtirib boradi. Shuning uchun 
ham pedagogik mahoratni o‘qituvchi shaxsi sifatlarini majmui sifatida qaralib, uni o‘qituvchi yuqori darajada 
psixologik-pedagogik tayyorgarlikka ega bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lishini unutmaslik lozim. 
O‘qituvchilik kasbining pedagogik, psixologik qirralarini tadqiq qilgan F.N.Gonobolin o‘zining 
“O‘qituvchi haqida qissa” risolasida o‘qituvchi Vera Aleksandrovna Raush nomidan fikr yuritib mahoratli 
o‘qituvchini quyidagicha ta’riflaydi. “Menimcha yaxshi o‘qituvchi bo‘lib etishish uchun eng avval haqiqiy 
hayot kechirish, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan, to‘la qonli hayotga intilish kerak. Tabiatni o‘rganib, 
uning qonuniyatlarini kuzatib borish, kitob mutoala qilish, musiqa tinglash, teatrlarga borish, sayohatga 
chiqish singari ishlar bilan shug‘ullanish kerak. Keyinchalik boshqalarga ulashish uchun pedagogning qalbi 
juda ko‘p narsani o‘zida singdirishi zarur. Shuning uchun men uzluksiz ravishda kitobga murojaat qilaman, 
tabiatdan o‘rganaman, doimo o‘qiyman, astoydil o‘qiyman” [1,66]. 
Demak, o‘z kasbining mohir egasi bo‘lish uchun o‘qituvchi muntazam o‘z ustida ishlashi, tabiatdan, 
san’atdan, hayotdan, fandan bahra olib, rivojlanib, mukammallashib borgandagina maqsadga erishadi. Inson 
psixologiyasining mohir ustasi F.N. Gonobolin ta’kidlaganidek, o‘qituvchi o‘zining butun kuch – quvvatini,
irodasini, bilimini, o‘zida bor hamma yaxshi narsalarini o‘z shogirdlariga, xalqqa beradi. Ammo, u o‘zida 
bor narsalarning hammasini bugun, ertaga, indinga bersa-yu, o‘z bilimini, kuchini, quvvatini yana va yana 
to‘ldirib bormasa, u holda o‘zida hech narsa qolmaydi. O‘qituvchi bir tomondan o‘zida borini berishi, 
ikkinchi tomondan bulut singari, hayotdan, fandan, nimaiki yaxshi narsalar bo‘lsa olishga odatlanmog‘i, 
xalqning eng ilg‘or kishilari bilan hamkorlikda ishlamog‘i lozim. Ana shunday bo‘lganda, u o‘z talabalariga 
qancha ko‘p narsa bermasin, agar xalqdan, hayotdan, fandan oziqlanib, eng yaxshi xislatlarni o‘qiy olsa, u 
holda, unda o‘z talabalari uchun bunday rizqli shiralar hamisha ortig‘i bilan mavjud bo‘ladi [1,67]. 
“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun talablaridan kelib chiqib, bugungi kunda ijtimoiy hodisa sifatida 
o‘qituvchilik faoliyatning maqsadini quyidagilardan iborat deb atash mumkin: 
- o‘quvchi - yoshlarning yosh xususiyatlarni inobatga olib, uzluksiz bilim olishga tayyorlash; 
-ijtimoiy - iqtisodiy hayot qonuniyatlaridan kelib chiqib fanlarning ilmiy-nazariy asoslarini 
yegallashga yo‘naltirish; 
-har bir o‘quvchi - yoshning o‘ziga xosligi, individualligini inobatga olib ularni faol ijtimoiy -siyosiy 
faoliyatga tayyorlash; 
-o‘qitsh va tarbiyalash jarayonida o‘quvchi-yoshlarning mustaqilligi, tashabbuskorligi, erkin fikr 
yuritishni to‘la yo‘lga qo‘yish; 
-o‘qitishda ta’lim va tarbiyaning birligini ta’minlagan holda o‘quvchi-yoshlarda ilmiy dunyoqarash, 
milliy mafkura, ma’naviy-siyosiy bilimdonlik asoslarini tarbiyalash; har bir mashg‘ulot, dars mazmunida 
vatanparvarlik, insonparvarlik, milliy o‘zlikni anglash ruhini singdirish; 
-o‘quvchi - yoshlarning ilmiy bilimlar, amaliy ko‘nikma va malakalar bilan qurollanganligini nazorat 
qilish, baholash va tahlil qilish; 
-har bir mashg‘ulotda fanlaaro integratsiyani yo‘lga qo‘yish va o‘quvchi- yoshlarning barcha fanlarga 
bo‘lgan qiziqishi, intilishi hamda ehtiyojini tarbiyalash; 
-har bir darsda ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalanish orqali, mavzularning mantiqiy 
bog‘liqligi, amaliy-ilmiy yo‘nalishini kuchaytirishga erishish va h.k. 
Yuqorida bayon etilganlarni inobatga olib aytish mumkinki, bugungi kunda pedagogik faoliyat 
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va ma’naviy-ma’rifiy hayotda muhim ahamiyat kasb etib, davlat miqyosidagi 
ustuvor vazifani bajaradi. Shuni inobatga olib mamlakatimizda o‘qituvchi-murabbiylar tayyorlash 
muammosi to‘g‘risida tadqiqotchi G.Isaevaning quyidagi fikr mulohazalarini misol tariqasida keltiramiz: “1) 
har qanday davlatning asosini, jumladan, mustaqil O‘zbekiston Respublikasining rivojlanishi taraqqiyotini 
ham yoshlarning ta’lim-tarbiyasi belgilaydi. Yoshlarning barkamol fazilatlarga ega insonlar bo‘lib 
etishishida tizimining barpo etilishi hal qiluvchi omildir; 2) o‘qituvchilarga zamonaviy bilim berish uchun 
avvalo, o‘qituvchining o‘zi shunday bilimga ega bo‘lishi lozim; 3) uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimida asosiy 
ijrochilik, yetakchilik vazifasini o‘qituvchi-murabbiylar o‘taydi. Yoshlar kamol topishi darajasi ko‘pincha 
o‘qituvchi-murabbiy shaxsining shakllanganligiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir; 4) pedagogik faoliyatda 
o‘qituvchi-murabbiy shaxsining barkamolligi jarayon samaradorligini belgilaydigan asosiy omillaridan 
hisoblanadi”[2,61].
Mamlakatda huquqiy, ijtimoiy-demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslarini qurish sharoitida 
pedagogdan yangicha fikrlash, yangicha munosabatlar talab yetilar yekan. Uning bilimdonligi darajasi 
masalasi xam o‘ta muxim. 
Bular quyidagilar: 

“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11 
71 

Download 4,29 Mb.