• K c i f a n s i z ko'milganlar» 175
gaplar eshitila boshladi. Haqiqatan ham, 10 - 15
yilga kesilib, ozodlikka chiqishiga bir-ikki yil qolgan
ayrimlarni 1954-yilda muddatidan oldinroq chiqara
boshladilar. Albatta, sovet qamoqxonalariga bir tush-
dingmi, tamom, adoyi tamom bo'lmasdan bu sirt-
moqda qutulib bo'lmaydi, deb o^laganlar uchun bu
yangilik ham kutilmagan hodisa edi. Ammo mendek
25 yilga hukm qilinganlarning taqdiri haqida turli
mish-mishlardan tashqari biror aniq gap hozircha
yo'q edi. Ammo, olmay qachondir ozodlikka chiqish-
ga ozmi-ko'pmi umid uyg'ongan edi.
Stalinning o'limi, bir-ikki yil qamoq muddati qolgan-
larning ozodlikka chiqarilishi va o'zim ko'rgan tushlar
hamma-hammasi menda endi ozodlikka muqarrar
chiqishimga ishonch, so'na boshlagan ijodiy tafakkur-
ga qaytadan jon ato bo'lishiga turtki bo'lgan edi. Ijod
ishtiyoqi, tevarakka ijod nazari bilan qarash uyg'on-
gandek boldi. Ammo bir muammo qiynardi.
Xo'sh, nima haqida yozasan?
Ko'r hassasini bir marta yo'qotadi! Yana baxtiyor-
lik haqida, baxtiyorman, deb yozasanmi? Baxtiyor-
lik haqida yozib, baxt topdingmi? Topgan baxting,
mana shu lager bo'ldimi? Shu vaqtgacha o'z xalqing-
ga manfaati tegadigan nima yozding? Shoir sifatida
nima yaratding? Xo'sh, darhaqiqat, javob berarlik
nima qilding? Haqiqiy ijod o'zi nima?
Shu haqda o'z-o'zimga savol berib, o^lar ekanman,
kutilmagan bir tasodif fikrimga yorqinlik kiritdi.
Lagerlarda o'zlarini ilg'or madaniyatli hisoblab kel-
gan ayrim ovro'paliklar biz O'rta osiyoliklarni «orqasi
qoralar», deb chaqirib, madaniyat, san'atdan bexabar,
ilm-ma'rifatdan uzoq xalqlar deb bilishardi. Hatto, mil-
latini aniq aytolmayman-ku, Boltiq bo^ilikmi, polyak-
mi, rusmi, bilmadim, Panteleyev degan injener, men
o'zbekman deganimda, qozoq, tojikdan farq qilolmay,
176 Shukrullo
o'zbeklar yonida doim pichoq taqib yuradigan, savod-
siz, vahshiy, degan tushunchada ekanini aytgan edi.
Kunlardan bir kun shu odamning qo'lida kitob
ko'tarib yurganini ko'rib, qanday kitob, deb so'ra-
sam, kutilmaganda, Oybekning ruschaga tarjima qi-
lingan «Navoiy» romani bo'lib chiqdi. Bu tasodifdan
qalbimda quvonch va g'urur paydo bo'lib, taassuroti-
ni bilmoqchi bo'lgan edim u:
- Bu roman menga juda yoqdi. Qadimiy madaniy
xalqlar tarixi haqida. Alisher Navoiy degan buyuk yo-
zuvchi haqida, haqiqatan ham u juda ibratli, buyuk
shoir bo'lgan ekan, - dedi.
Kechagina o'zbeklarning kimligini bilmagan, qo-
loq, «orqasi qora» bir xalq deb oylagani uchun undan:
- Mening millatim kim? Navoiyning millati-chi? -
deb so'rasam:
- Navoiy?.. Navoiy samarqandlik o'zbek, - degan
javobni qildi.
Men unga, kechagina meni sen «qoravoy, badaviy»
degan eding, o'sha Navoiyning avlodi, o'zbek men
bo'laman, deganimda, meni kechir, O'rta Osiyo xalq-
larini bilmas ekanman, bilsam ham noto'g'ri tasawur-
da ekanman, o'zbek xalqi haqiqatan ham juda qadi-
miy madaniyatli buyuk xalq ekan deb tan olib, uzrini
aytdi.
Mana shu tasodif va Oybekning ijodi haqidagi gap-
lar haqiqiy asar qanday bo'lishi, o'z xalqiga xizmat ni-
madan iboratligi haqida jiddiyroq o'ylashimga sabab
bo'ldi.
Haqiqatan ham Oybekning bu asari o'z xalqiga
xizmatining yorqin namunasi edi. Xo'sh, men o'zim
ham bir ijodkor sifatida xalqimga shunday xizmat
qilaolishim, uning nomini ulug'lashim uchun nima
qilishim kerak? Tarixiy asar yozishim kerakmi? Yo'q!
Axir, tarixiy haqiqatni ozmi-ko'pmi to'g'ri yozgan bu
asari uchun Oybekni ham o'tmishni ilohiylashtirgan-
|
