19
yuk ko’taruvchi (75-200 t) Katerpiller 754, Yuklid 200
avtomobillari, sanoat va qurilishda og’ir yuk
ko’taruvchi (8-39 t) "DEU" avtomobillari, shahar transportida o’rta va katta sig’imli Mersedes-Bens
O-405 va DEU VS-106 avtobuslari, kommunal ho’jalikda ixtisoslashtirilgan "DEU" avtomobillari,
yo’lovchi tashishda va shaxsiy transport sifatida "Dogan", "Audi", "Toyota", "Ford", “Mersedes-
Bens”, “Opel” va boshqa rusumli engil avtomobillar shular jumlasidandir.
Xullas, keyingi o’n yil davomida Respublikamiz avtomobil parkining tarkibi keskin
o’zgardi, unda engil avtomobillar qatorida “UZDEU” markalari etakchi o’rinda tursada (50% dan
ortiq), hozirgi paytda Evropa, AQSh, Yaponiya mamlakatlarining yuqorida ko’rsatib o’tilgan
mashhur avtomobilsoz kompaniyalari ishlab chiqarilgan barcha turdagi avtomobillar salmog’i o’sib
bormoqda. Bu avtomobillarning yuqori texnik imkoniyatlaridan to’la
foydalanish, ularning qulay va
samarali ishlashlarini ta’minnlash uchun ularga o’ziga monand, yuqori yuqori saviyadagi avtoservis
xizmati tashkil etilishi zarur.
Buning uchun esa mamlakatimizdagi avtoservis korxonalari tarmog’ini yanada kengaytirish,
ularning ishlab chiqarish texnika bazasini mustaxkamlash, servis xizmati turlarini ko’paytirish,
xizmat sifati va madaniyatini yaxshilash masalalarini xal etish talab etiladi. Taobiiyki sohaning bu
muammolarini echishda yuqori malakali mutaxassis kadrlar asosiy, etakchi kuch bo’lib xizmat
qiladilar.
O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilayotgan va chetdan keltirilayotgan
avtomobillarning salmog’i ko’payishi bilan avtomobillar servisi sohasining ahamiyati yanada oshib
bormoqda.
2.Avtomobillarni texnik ekspluatatsiyasi avtomobil transportining asosiy tizimlaridan biri
hisoblanadi va Respublika transport tizimida etakchi o’rinlardan birini egallaydi. Avtomobilning
ekspluatatsion
ishonchliligi, TXK va JT harajatlarini kamaytirish, turib qolishini kamaytirish, yuk
tashishni samarali bajarish va tashish tannarxini kamaytirish, ekologiyaga zarar etkazmaslik,
harakatdagi qismni texnik ekspluatatsiyasining asosiy vazifalaridan hisoblanadi.
Bu muammolarni hal etish uchun avtomobil va uning agregatlarini har xil omillar ta’sirida
texnik holatini o’zgarib borishi qonunlarini o’rganish zarur. Bu qonunlarni o’rganish, avtomobilni
texnik tayyor holatda saqlab turish usullarini ishlab chiqish va qo’llash imkonini beradi. Bu usullar
matematik statistika, ehtimollar nazariyasi, ishonchlilik nazariyasi, diagnostika va boshqa fanlarga
asoslanadi.
«Avtomobillarning texnik ekspluatatsiyasi» fani o’z ichiga "Avtomobillarga texnik xizmat
ko’rsatish va ularni ta’mirlash texnologiyasi asoslari", avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatish va
uni ta’mirlash texnologiyasi, maxsus sharoitlarda avtomobillardan texnik foydalanish,
maxsuslashtirilgan harakatdagi qismga texnik xizmat ko’rsatish va ularni ta’mirlashning o’ziga xos
hususiyatlari, karer avtomobil-samosvallarning texnik ekspluatatsiyasi va avtomobil transportini
atrof muhitga ta’siri xamda ATK va TXKS larni texnologik loyihalash va ularning ishlab chiqarish
texnik negizini rivojlantirish bo’limlarini oladi.
Fanning o’qitishdan maqsad mutaxassisga avtomobillar texnik ekspluatatsiyasi sohasida
avtomobillar ishchanligini yuqori darajada saqlashni, texnik holatini tiklashni ta’minnlaydigan
texnik xizmat ko’rsatish va joriy ta’mirlash, transport vositalarining barcha turlarini mintaqamiz
sharoitida ishlatishning o’ziga xos hususiyatlari, ularning atrof muhitga ta’sirini kamaytirish
yo’llarini o’rganish bo’yicha ilmiy va amaliy bilimlar berish unda fanga, o’z kasbiga qiziqishini
20
orttirishni shakllantirishdir.
Oliy ta’lim davlat standartiga asosan talabalar mazkur fan bo’yicha avtomobillar texnik
ekspluatatsiyasi
istiqbollari, texnik xizmat va ta’mirlashda yangi texnologiyalar joriy qilish
yo’nalishlari, avtomobil ishchanligini ta’minnlash, texnik holatini tiklash tadbirlari, mintaqamiz
tabiiy iqlim va transport sharoitlari, xalq xo’jaligida ishlatilayotgan transport vositalari, shu
jumladan maxsuslashtirilgan, karerlarda ishlaydigan texnologik transportni ekspluatatsiyasi,
avtomobillar texnik holatini aniqlash va ularni tiklash asoslari, texnik xizmat va joriy ta’mir
ishlarini bajarishda qo’llaniladigan jihoz va qurilmalardan foydalanish, har xil tabiiy iqlim
sharoitida avtomobillarni texnik ekspluatatsiyasini o’ziga xos hususiyatlari,
atrof muhitga avtomobil
transportining zararli ta’sirini kamaytirish, avtomobil agregatlari va tizimlari nosozliklarini
aniqlash, ularni sozlash va ish qobiliyatini tiklash, yangi avtotexnika va texnologiyalarni
o’zlashtirish, dvigatellarni past haroratda o’t olishini osonlashtirish, avtomobillarni qishda saqlash
usullarini tanlash va asoslash, karbyuratorli va dizelli dvigatellarni chiqindi gazlarning zararli
ta’sirini kamaytirish kabi masalalar bo’yicha tushunchaga ega bo’lishi, bilishi va ko’nikma hosil
qilishi zarur.
Avtomobillarni texnik holatini boshqarish muammosini hal etishda, ularga TXK va JT ning
rejaviy ogohlantirish va firma usulida xizmat ko’rsatish asosiy o’rin tutadi.
Undan tashqari
avtomobillarga TXK va JT texnologik jarayonlarini rivojlantirish, ishchi postlarni zamonaviy
jihozlash, ishlab chiqarishni ilmiy asosda tashkil etish, hamda mexanizatsiyalash va
avtomatizatsiyalash qo’llash yuqoridagi muammoni hal etishga imkon yaratadi.
Moddiy texnik ta’minnot va me’yorlashni ilmiy asoslash o’z ichiga tashish, tarqatish,
ekspluatatsion materiallar, ehtiyot qismlar, agregatlar sarfini me’yor va iqtisod qilish, avtomobil
parkini kam harajatlar sarflab ushlab turishga imkon beradi.
Avtomobillarni ishdan so’ng saqlash, saqlash usullari va anjomlaridan unumli foydalanish,
hamda
saqlashni tashkil etish, uni saqlanuvchanligini oshirishga va o’z vaqtida ishga tayyorlashga
imkon beradi.
Avtomobilning nosozliklarini bartaraf etishning va oldini olishning asosiy usullari, unga o’z
vaqtida texnik xizmat ko’rsatish (TXK) va joriy ta’mirlash(JT)dan iboratdir.
Avtomobillarga TXK va JT ishlari avtotransport korxonalari (ATK)da va texnik xizmat
ko’rsatish stansiyalari(TXKS)da bajariladi.
Avtomobillarni texnik ekspluatatsiyasining asosiy vazifalaridan yana biri ishlab chiqarish
texnik bazasini loyihalashni rivojlantirish, ya’ni avtomomobillarni texnik tayyor holda saqlab turish
uchun kerakli ATK, garajlar va TXKS larini tashkil etishdan iborat.
Avtomobillarga TXK va JT ishlarini o’tkazish, ATK va TXKS ishchi xizmatchilarining
amalga oshirishi kerak bo’lgan asosiy maqsadi bo’libgina qolmay, balki, avtomobillarning
ishonchliligini oshirishdagi tadbirlarga sarflanadigan mablag’ va tashish tannarxini kamaytirishni
ham ko’zda tutuvchi omil hisoblanadi.
Avtomobilda atrof muhitni zararlantiruvchi 3 xil manbaani bo’lib, ular:
chiqindi gazlar,
karter gazlari va yonilg’i parlanishi natijasida hosil bo’ladigan zararli moddalar hisoblanadi. Barcha
avtotransport korxonalarida atrof muhitni zararlantiruvchi mahsulotlarni kamaytirish ustida amaliy
va ilmiy tadqiqot ishlari olib borilishi zarur.
