2. Oila. Yurtimizda oila hamisha davlat himoyasida va oliy qadriyat sifatida
e‘zozlanadi. Oila ijtimoiylashuvning asosiy va muhim o`chog`i bo`lgani uchun
ham uning shu muhitda tarbiyalanayotgan yoshlar e‘tiqodi va dunyoqarashidagi
roli sezilarlidir. Respublikamizda «Oila» yili deb elon qilinishi, «Oila» ilmiy-
amaliy Markazi o`z faoliyatini boshlashi jamiyatda, yoshlar tarbiyasi borasida
oilaning roli va mas‘uliyatini oshirishga qaratilgan muhim tadbir bo`ldi va ularda
yurtga, Vatanga, yaqinlarga sadoqat, muhabbat hislarini tarbiyalash orqali
dunyoqarashlari mazmuniga ham ijobiy ta‘sir ko`rsatdi.
3. Mafkura. Har bir davrning o`z mafkurasi bo`ladi va u shaxs
ijtimoiylashuvi jarayonida uning ongiga ta‘sir ko`rsatuvchi muhim omillardan
hisoblanadi. Kommunistik mafkuradan batamom voz kechgan jamiyatimizda yangi
mustaqillik mafkurasi shakllanmoqda. Zero, mafkura jamiyat a‘zolarining tabiat,
jamiyat va ijtimoiy jarayonlar xususidagi g`oyalari, bilimlari majmui bo`lib, har bir
ijtimoiy guruh o`z e‘tiqodiga mos mafkurani tanlaydi. Mustaqillikdan ruhlangan,
uning moddiy va ma‘naviy ne‘matlaridan bahramand bo`layotgan o`zbekistonliklar
o`tgan qisqa vaqt mobaynida uning qadriyatlari, har bir shaxsga yaratilayotgan
cheksiz imkoniyatlari, ilm va bilim borasidagi shart-sharoitlarni anglab, o`zlari
ongli ravishda ana shu tizimga sadoqat va uni sevish, ardoqlash va himoya qilishga
tayyorlik falsafasini shakllantirmoqdalar. Yangi mafkura mustaqillik va milliy
qadriyatlar g`oyasi ta‘sirida shakllanmoqda va bu tabiiy, birinchi navbatda yoshlar
dunyoqarashini o`zgartiruvchi muhim shartdir.
4. Ijtimoiy ustanovkalar. Sof psixologik ma‘noda yangicha tafakkur va
154
dunyoqarashni shakllantiruvchi va o`zgartiruvchi ijtimoiy psixologik mexanizm -
bu ijtimoiy ustanovkalardir. Bu-shaxsning atrof muhitida sodir bo`layotgan
ijtimoiy hodisalarni, ob‘ektlarni, ijtimoiy guruhlarni ma‘lum tarzda idrok etish,
qabul qilish va ular bilan munosabatlar o`rnatishga ruhiy ichki hozirlik sifatida
odamdagi dunyoqarashni ham o`zgartirishga aloqador kategoriyadir.
Rus olimi V. A. Yadov o`zining dispozitsion kontseptsiyasini yaratib, unda
ustanovkalarni to`rt bosqich va to`rt tizim sifatida tasavvur qilgan:
a) elementar ustanovkalar (set)-oddiy, elementar ehtiyojlar asosida ko`pincha
ongsiz tarzda hosil bo`ladigan ustanovkalar. Ularni o`zgartirish uchun moddiy
shart-sharoitlarni va odamdagi ehtiyojlar tizimini o`zgartirish kifoya;
b) ijtimoiy ustanovkalar (attitud)-ijtimoiy vaziyatlar ta‘sirida ijtimoiy
ob‘ektlarga nisbatan shakllanadigan ustanovkalar. Ularni o`zgartirish uchun
ijtimoiy shart-sharoitlar va shaxsning ularga nisbatan baho va munosabatlari
tizimini o`zgartirish kerak;
c) bazaviy ijtimoiy ustanovkalar-ular shaxsning umumiy yo`nalishini
belgilaydi va ularni o`zgartirish e‘tiqodlar va dunyoqarashlarni o`zgartirish
demakdir;
d) qadriyatlar tizimi - ular avlodlararo muloqot jarayonining mahsuli sifatida
jamiyatda qadr-qimmat topgan narsalarga nisbatan ustanovka. Masalan, sahih
hadislar shunday qadriyatlardir, biz ularni tanqidsiz, muhokamalarsiz qabul
qilamiz, chunki ular ham ilohiy, ham eng buyuk insonlar tomondan yaratilgan va
avloddan avlodga o`z qadrini yo`qotmay kelayotgan qadriyatlardir.
Ijtimoiy ustanovkalarni o`zgartirishning eng sodda va qulay yo`li - bu ayni
vaziyatlar va ulardagi ta‘sirlarni qaytarishdir. Bu qaytarish qayd qilingan obraz
sifatida inson ongida uzoq muddatli xotirada saqlanadi va vaziyat paydo bo`lganda,
ob’ektivlashadi, ya‘ni o`z kuchini va mavjudligini ko`rsatadi. Shuning uchun ham
agar chet el tajribasiga murojaat qiladigan bo`lsak, u yerda biror g`oyani ongga
singdirish uchun bir odam yoki biror guruh o`z siyosiy, mafkuraviy yoki boshqa
qarashlarini bir xil so`zlar va iboralar, harakatlar bilan qaytaraveradi va shu yo`l
bilan ko`pchilikning ma‘qullashiga erishadi. Ayniqsa, saylov oldi tadbirlarida ana
155
shu usul keng qo`llaniladi. Shulardan kelib chiqib, ijtimoiy ustanovkalarni
o`zgartirishning usullari va psixologik vositalari orqali ham dunyoqarashni
o`zgartirishga erishish mumkin.
O‗qituvchilar jamoasi har qancha o`rinishidan qat‘iy nazar, ta‘lim jarayonida
tarbiyasi qiyin o‗smirlar ham uchrab turadi. Hozirgi davrda bunday o‗quvchilar
bilan yakkama-yakka ishlash usuli yaratilgan, fe‘l atvordagi nuqsonlarning hatti-
harakati nosog‗lomligining oldini olish va tuzatish yo‗llari ilmiy asosda ishlab
chiqilgan.
Tadqiqotlarning ko‗rsatishicha, tarbiyasi qiyin, injiq, xulqi salbiy
bolalarning kelib chiqishining ijtimoiy sabablaridan tashqari, pedagogik va
psixologik sabablari ham mavjud. O‗quvchilarda nojo‗ya hatti-harakatlar paydo
bo‗lishining sabablari va turtkilar har hildir. Qonunni buzishi yoki qoidaga hilof
ish qilishi darajasiga qarab tarbiyasi qiyin o‗smirlar jinoiy qonunbuzar va oddiy
qoidabuzar (tartibbuzar) guruhlarga ajratiladi.
Shaxsning biologik o‗sishidagi nuqsonlar, sezgi organlarining kamchiliklari,
o‗qishga salbiy ta‘sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperamentdagi qusurlar
tarbiyasi qiyinlarni keltirib chiqaradi. Shaxsning psixik o‗sishidagi kamchiliklar,
chunonchi, aql idrokning zaif rivojlangani, irodaning bo‗shligi, hissiyotning
kuchsizligi, zarur ehtiyoj va qiziqishlarning mavjud emasligi, o‗smirning intilishi
bilan mavjud imkoniyati o‗rtasidagi nomutanosiblik va hokazolar hatti-harakatni
izdan chiqaradi. Shaxsning fazilatlari tarkib topishidagi nuqsonlar: axloqiy
hislarning yetishmasligi, o‗qituvchi, sinf jamoasi, oila a‘zolari bilan noto‗g‗ri
muloqot, ishyoqmaslik, bo‗sh vaqtni to‗g‗ri taqsimlamaslik va boshqalar ham
salbiy qiliqlarni vujudga keltiradi. Shaxsning bilim, o‗quv faoliyatidagi
kamchiliklari: aqliy faoliyat usullaridan keng foydalana bilmaslik, eng muhim
bilim, ko‗nikma va malakalarni egallashdagi uzilishlar; maktab faoliyatidagi,
o‗qitishdagi nuqsonlar tarbiyaviy chora va tadbirlardagi xatolar ham shular
jumlasiga kiradi. Maktabdan tashqari muhitning ta‘siridagi nuqsonlar, chunonchi,
oilada pedagogik-psixologik bilimlarning yetishmasligi, oilaviy nizolar, ajralish,
ota-onaning ichkilikka va shahvoniy hayotga berilishi, balog‗atga yetmagan
156
tengqurlarining ta‘siri, madaniy-ma‘rifiy ishlab chiqarish jamoalari hamda
jamoatchilik qurshovidaga kamchiliklar ham tarbiyasi qiyin o‗smirlar ko‗payishiga
sabab bo‗ladi.
Tarbiyasi qiyinlarni o‗rganishda kinolavhalar, yuridik varaqa, ishontirish,
rag‗batlantirish, bo‗ysundirish, qo‗rqitish, «sun‘iy qiyin holatni yaratish» singari
usullardan
foydalaniladi.
Shulardan
ayrimlarining
mohiyatiga
qisqacha
to‗xtalamiz.
Odatda novella, voqea, hikoya, sarguzasht, ocherk kabi adabiy asarlardan
foydalanish o‗smirlar hatti-harakatining sabablarini o‗rganishda yaxshi samara
beradi. O‗qituvchi, sinf rahbari yoki ichki ishlar xodimlari tomonidan tarbiyasi
qiyin o‗smirlarga tegishli asardan parcha o‗qib beriladi, so‗ng ularda qanday
qo‗zg‗alish yoki ta‘sirlanish paydo bo‗layotganligi kuzatiladi. Tajriba qoidasiga
binoan, o‗qilgan parchada o‗smirlarning sarguzashti, ajoyibot va g‗aroyibotlar o‗z
aksini topishi shart.
Agar usul o‗zining ijobiy natijasini ko‗rsata olmasa, boshqa vositalarni
qo‗yish maqsadga muvofiqdir. Navbatdagi bosqichda ulardan o‗qilgan asar
personaji yoki bosh qahramonining o‗rnida bo‗lganida qanday ish tutishi so‗raladi.
Shu yo‗l bilan har bir o‗smirni qanday hodisalar qiziqtirishi va unda qanday salbiy
hatti-harakat yoki illat mavjudligi aniqlanadi. O‗qituvchi o‗quvchilar bilan
muloqotda har bir o‗smirdan asarning bosh obrazi yoki personajiga munosabatini
so‗rashi lozim. Chunki shaxsiy mulohazalar zaminida o‗smirning ruhiy
dunyosidagi turli kechinmalar aks etadi. Shu tufayli ularning nojo‗ya hatti-
harakatlari nimalar bilan bog‗liq ekanligi o‗qituvchiga ayon bo‗ladi.
Tajriba o‗tkazishda matnni o‗qilayotganda psixologik pauzaga, ravon
ohangga, o‗qish sur‘ati va ritmiga alohida e‘tibor berish lozim. Ana shu qoidalarga
rioya qilinsagina matnning ta‘siri ortadi, o‗smirdagi muayyan kechinmalarning
tashqi ifodasi tez ko‗rinadi. O‗smirlar xususiyatiga mos matnlarni tanlash, ularning
hajmiga va mazmuniga e‘tibor berish alohida ahamiyat kasb etadi. Tanlangan
matnlar tarbiyasi qiyin o‗smirlarning o‗ziga xos va yosh xususiyatlariga, ichki
imkoniyatlariga mutlaqo mos bo‗lishi shart.
157
Qonunbuzarlikning sababini aniqlash usullaridan yana biri - syujetli
fotosuratlar yoki rasmlar bilan tajriba o‗tkazishdir. Buning ma‘nosi va maqsadi
o‗smirlarning salbiy hatti-harakatlarini keltirib chiqaradigan qanday motivlar
mavjudligini, shuningdek, ular qaysi ta‘sirlarga osonroq berilishini aniqlashdir.
Tarbiyasi qiyin o‗smirlardagi xususiyatlarni o‗rganishning yana bir yo‗li
alohida-alohida suhbat o‗tkazish orqali ularning ruhiy kechinmalari bilan
tanishishdir. Suhbat kezida yaxshi va yomon xulq-atvor, hatti-harakatlar yuzasidan
keng ma‘lumotlar to‗planadi. Mazkur jarayonda amalga oshiriladigan har hil hatti-
harakatlarni baholash, ularni sharhlab berish lozim. Hatti-harakatni baholashda
o‗smirga qo‗yilgan ayb yo tan olinadi, yoki mutlaqo u inkor etiladi. Biroq
o‗tkazilgan suhbatlar o‗smirning psixik dunyosiga shunday nozik ta‘sir qilishi
kerakki, natijada unda vijdon azobi, o‗ng‗aysizlik tuyg‗usi vujudga kelsin. O‗smir
shaxsiyatiga tegadigan muomala qilish man etiladi. Hamma vaqt suhbat davomida
iliq psixologik iqlim, do‗stona munosabat, qulay mikromuhit bo‗lmog‗i shart.
Faqat shundagina mavjud imkoniyatlardan unumli va samarali foydalanish
mumkin. O‗smirlar bilan suhbat orqali ularning kelajak rejalari, orzu-umidlari,
intilishlari, jismoniy va aqliy mehnatga yaroqliligi aniqlanadi.
O‗smirlarning tipologik xususiyatlariga binoan bir nechta shartli guruhga
ajratish mumkin.
Tarbiyasi qiyin o‗smirlarning birinchi guruhi orsizlar yoki subutsizlar
deyiladi. Ular o‗z xatolarini bilib turib qonun va qoidalarni buzadilar, noma‘qul
ishlarni qiladilar. Ko‗pincha ular o‗zlarining gunohkor ekanliklarini tan
olmaydilar, maktabdagi ayrim kamchiliklarni tanqid qiladilar. Lekin yutuqlarni
e‘tirof qilishni xohlamaydilar. Shaxsiy fikrlarini boshqa kishilarga, ma‘qullashni
va o‗z talablarini o‗zgalar so‗zsiz bajarishini juda yoqtiradilar. Bunday bolalar
betga chopar, o‗jar tabiatli, rahm-shafqatsiz, «zo‗ravon» bo‗ladilar. Mustaqil fikrga
ega bo‗lmagan tengdoshlarini o‗z atroflariga to‗playdilar va birgalikda tartib
buzishga undaydilar.
| 