151
davlat muassasalari (bog`cha, maktab, maxsus ta‘lim o`choqlari, oliygohlar,
mehnat jamoalari)
hamda norasmiy uyushmalar, nodavlat tashkilotlari kiradi.
Yana bir muhim ijtimoiylashuv o`choqlariga
maktab va boshqa ta’lim
maskanlari kiradi. Aynan shu yerda ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus
tarzda uyg`unlashtiriladi. Bizning ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni biz
ta‘lim oladigan, bola bilimlar tizimini o`zlashtiradigan maskan sifatida qabul
qilamiz. Lekin aslida bu yer ijtimoiylashuv tarbiyaviy vositalarda yuz beradigan
masqandir. Bu yerda
biz ataylab tashkil etilgan, oxirgi yillarda joriy etilgan
«Ma‘naviyat darslari», «Etika va psixologiya» kabi tarbiyalovchi fanlarni nazarda
tutmayapmiz. Gap har bir darsning, umuman maktabdagi shart-sharoitlar, umumiy
muhitning tarbiyalovchi roli haqida. Masalan, dars paytida o`qituvchi butun diqqati
bilan yangi darsni tushuntirish bilan ovora deylik. Uning nazarida faqat dars,
mavzuning mazmuni va undan ko`zlangan maqsad asosiyday. Lekin, aslida ana shu
jarayondagi o`qituvchining o`zini qanday tutayotganligi,
kiyim-boshi, mavzuga
sub‘ektiv munosabati va qolaversa, butun sinfdagi o`quvchilarga munosabati
hamma narsani belgilovchi, ijtimoiy tajriba uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan
omildir. Shu nuqtai nazardan o`quvchilar didi, kutishlari va talablariga javob
bergan o`qituvchi bolalar tomonidan tan olinadi, aks holda esa o`qituvchining
ta‘siri faqat salbiy rezonans beradi. Huddi shunday
har bir sinfda shakllangan
muhit ham katta rol o`ynaydi. Ba‘zi sinflarda o`zaro hamkorlik, o`rtoqchilik
munosabtlari yaxshi yo`lga qo`yilgan, guruhda ijobiy munozaralar va baxslar
uchun qulay sharoit bor. Bu muhit tabiiy o`z a‘zolari ijtimoiy xulqini faqat ijobiy
tomonga yo`naltirib turadi.
Yana bir muhim ijtimoiylashuv muhiti – bu mehnat jamoalaridir. Bu
muhitning ahamiyati va o`ziga xosligi shundaki, bu yerga shaxs odatda ancha aqli
pishib qolgan, ma‘lum tajribaga ega bo`lgan, hayot haqidagi tasavvurlari
shakllangan paytda keladi. Qolaversa, egallangan mutaxassislik, orttirilgan mehnat
malakalari va bilimlar ham juda muhim bo`lib, shu muhitdagi ijtimoiy normalar
xarakteriga ta‘sir qiladi. Lekin baribir shaxsning kimlar bilan, qanday o`zaro
munosabatlar muhiti ta‘sirida ekanligi uning yetuklik davridagi ijtimoiylashuvining
152
muhim mezonlaridandir. Shuning uchun ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri –
o`sha
jamoaning qanday ekanligi, bu yerdagi o`zaro munosabatlar, rahbarning
kimligi va uning jamoaga munosabati bo`lib, ko`pincha oylik-maosh masalasi ana
shulardan keyin o`rganiladi. Shuning uchun mehnat jamoalarida yaxshi, sog`lom
ma‘naviy muhit, adolat va samimiyatga asoslangan munosabatlar har bir inson
taqdirida katta rol o`ynaydi.
