Kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

45 
kanallarga ajratiladi (demultiplekslanadi) va foydalanuvchining kirish porti 
qurilmasiga 
faqat 
unga 
manzillashtirilgan 
axborot 
tushadigan 
qilib 
kommutatsiyalanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

46 
4-BOB. KOMPYUTER TARMOQLARI TASNIFI. AXBOROT 
MARKAZLARI. ALOQA OPERATORLARI TARMOG’I. KORPORATIV 
TARMOQLAR. INTERNET PROVAYDERLARI 
4.1. Komyuter tarmoqlari to’g’risida umumiy tushunchalar. Kompyuter 
tarmoqlari tasnifi 
Komp’yuter tarmoqlarini ko’pgina belgilar, xususan hududiy ta’minlanishi 
jihatidan tasniflash mumkin. Bunga ko’ra global, mintaqaviy va lokal (mahalliy) 
tarmoqlar farqlanadi. Hozirda shunday dasturiy ta’minot tuzishning ikki xil asosiy 
tamoyili joriy etilgan. Birinchi tamoyilda tarmoqning dasturlashtirilgan ta’minoti 
ko’pgina foydalanuvchilarga hamma kirishi mumkin bo’lgan bosh komp’yuter 
resurslarini taqdim etishga mo’ljallangan. U fayl-server deb yuritiladi. Bosh 
komp’yuterning asosiy resursi fayllar bo’lgani uchun u shu nomni olgan. Bu 
dasturli modullar yoki ma’lumotlarga ega fayllar bo’lishi mumkin. Fayl-server - bu 
serverning eng umumiy turi. Shunisi qiziqki, fayl-serverini disk hajmi odatdagi 
komp’yuterdagidan ko’p bo’lishi kerak, chunki undan ko’pgina komp’yuterlarda 
foydalaniladi. Tarmoqda bir qancha fayl-serverlar bo’lishi mumkin. Tarmoqdan 
foydalanuvchilarning birgalikda foydalanishiga taqdim etiladigan fayl-serverning 
boshqa tur serverlarini sanab o’tish mumkin. Masalan: printer, modem, faksimil 
aloqa uchun qurilma. Fayl-server resurslarini boshqaruvchi va ko’pgina tarmoq 
foydalanuvchilari uchun ruxsat beruvchi dasturiy tarmoq ta’minoti tarmoqning 
operatsion tizimi deb ataladi. Uning asosiy qismi fayl-serverda joylashadi; ishchi 
stansiyada faqat resurs va fayl-server orasidan murojaat qilinadigan dasturlar 
oralig’idagi interfeys rolini bajaruvchi uncha katta bo’lmagan qobiq joylashtiriladi. 
Ikkinchi tamoyil “klient-server” arxitektura deb ataladi. Uning dasturiy ta’minoti 
resurslardan jamoa bo’lib foydalanishgagina mo’ljallanib qolmay, ularni qayta 
ishlash va foydalanuvchi talabiga ko’ra resurslarni joylashtirishga mo’ljallangan. 
“Klient-server” arxitekturalar dasturi tizimi ikkita bo’linmadan iborat: Serverning 
dasturli ta’minoti va foydalanuvchi-mijozning dasturiy ta’minoti. Bu tizimlar ishi 

47 
quyidagicha tashkil qilinadi: mijoz-dasturlar foydalanuvchining komp’yuterida 
bajariladi va umumiy kirish komp’yuterida ishlaydigan dastur - serverga so’rov 
jo’natiladi. Ma’lumotlarning asosiy qismini qayta ishlash kuchli server tomonidan 
amalga oshiriladi, foydalanuvchi komp’yuteriga faqat bajarilgan so’rov natijalari 
yuboriladi. Ma’lumotlar bazasi serverlari katta hajmdagi ma’lumotlar (bir necha 10 
Gb va undan ko’p) bilan ishlashga mo’ljallangan va ko’p sonli foydalanuvchilar 
yuqori unumli ishlab chiqarishni, ishonch va himoyalanganlikni ta’minlaydi. 
Dunyoda ko’plab kompyuter tarmoqlari (KT) ishlab turibdi. Bulardan 
ba’zilari bilan tanishamiz. 1957 yil ARPA (Advanced Research Projects Agency) 
tashkiloti tuzildi. 1960-yillar oxirida DARPA (Defense Advanced Research 
Projects Agency), 1969 yilda (AQSHning Mudofaa Vazirligi tomonidan tashkil 
qilingan eng eski komp’yuter tarmoqlari hisoblanadi) ARPANet (Advanced 
Research Projects Agency Network) tajriba tarmog’ini tashkil etish haqida qaror 
qabul qildi. Ilk bor TARMOQ 1972 yilda namoyish etildi. U 40 ta kompyuterdan 
iborat bo’lib, asosiy tuzilish prinsipi tarmoqdagi barcha kompyuterlarning teng 
huquqli bo’lishi edi. 1975 yil ARPANet tajriba tarmog’i maqomini harakatdagi 
(amaliy) tarmoq maqomiga o’zgartirdi (1989 yil – ARPANet mustaqil tarmoq 
sifatida tugatildi). Uning afzalligi – tarkibida turli turdagi kompyuterlar bor tarmoq 
bilan ishlash qobiliyatiga egaligidir. U keyinchalik boshqa kompyuter tarmoqlari
bilan birlashtirilib, Internetning qismi sifatida ishlatila boshlandi. Hozirda u 
MILNET – Military NET (harbiy tarmoq), CSNET – (Computer Science network), 
NSFNET – (National Science Fondation Network) tarmoqlar sifatida Internetda 
ishlatiladi. 
Internet, intranet, elektron aloqa kabi tushunchalar nimani anglatishi, 
ularning texnik, dasturiy, axborotli ta’minotini nimalar tashkil qilishi, ularning 
yaratilishi va ishlashi, ahamiyatini anglash hamda bevosita ishlay olish 
ko’nikmalariga ega bo’lish hozirgi jamiyatning har bir a’zosi uchun muhimdir. 
Kompyuterdan turli masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin. Axborot 
almashish uchun magnit va kompakt disklardan foydalanish yoki boshqa 

48 
kompyuterlar bilan umumiy tarmoqqa ulanish kerak bo’ladi. Jamiyatning hozirgi 
bosqichida axborot texnologiyalarining rivojlanishini kompyuter tarmoqlarisiz 
tasavvur etib bo’lmaydi. Kompyuter (hisoblash) tarmog’i — bu, aloqa kanallari 
orqali yagona tizimga bog’langan kompyuter va terminallar majmuasidir, ya’ni 
kompyuterlarning o’zaro axborot almashish imkoniyatlarini beruvchi qurilmalar 
majmuidir Tarmoqning asosiy imkoniyatlari tarmoqqa ulangan kompyuterlar va 
axborot ashyolariga bog’liq. Tarmoqda axborotni ishlab chiqaruvchi va undan 
foydalanuvchi ob’ektlar tarmoq ob’ektlari deyiladi. Tarmoq ob’ektlari alohida 
kompyuter, kompyuterlar kompleksi, ishlab chiqarish robotlari va boshqalar 
bo’lishi mumkin. 
Kompyuterlarni tarmoqqa ulashning asosiy tarixiy maqsadi resurslarni 
taqsimlash bo’lgan. Tarmoqqa ulangan kompyuter foydalanuvchilari yoki 
kompyuterlarda bajariluvchi ilovalar tarmoqdagi qolgan kompyuterlarning turli-
tuman resurslarga avtomatik kirish imkoniga ega bo’ladi. Unga quyidagilar kiradi: 

Periferiya uskunalari: disklar, printerlar, plotterlar, skanerlar va boshqalar; 

Operativ xotirada yoki tashqi xotira qurilmalarida saqlanuvchi ma’lumotlar; 

Hisoblash quvvati («o’zgani» kompyuterlarida o’chirilgan «o’ziniki» 
dasturlari hisobiga). 
Tarmoq resurslaridan turli kompyuter foydalanuvchilari birgalikda 
foydalanishini ta’minlash uchun kompyuterlar qo’shimcha tarmoq vositalari bilan 
ta’minlanishi. 
Ulardagi qurilmalarning aloqasi uchun, avvalo tashqi interfeyslar ko’zda 
tutilgan bo’lishi kuerak. 
Axborotlarni hududiy joylashuviga ko’ra kompyuter tarmoqlarini uchta 
asosiy sinfga bo’lish mumkin: global tarmoqlar, regional (mintaqaviy) tarmoqlar, 
lokal (mahalliy) tarmoqlar. 

Download 11,41 Mb.