| 4.Konda rekultivatsiya ishlari.
Umumiy holdabutun ochiq kon ishlari kompleksi bir-biriga bog‘liq bо‘lgan quyidagi ishlab chiqarishning asosiy bosqichlarini о‘z ichiga oladi:
Karyerning kon kapital ishlari olib borilishi mо‘ljallangan qismini tayyorlash.
Konni quritish va yer yuzasidan kelishi mumkin bо‘lgan suvlardan tо‘sish.
Kon – kapitalishlari.
Konniqazibolishishlari.
Konda qazib olish ishlari yakunlangandan keyin rekultivatsiya ishlari.
Konning kon-kapital ishlari olib boriladigan qismini
tayyorlaganda - kon kapital ishlari olib borish uchun sharoit yaratish, ya’ni о‘rmonlarni kesish, tо‘nkalarni kovlab olish, daryo va irmoqlarni karyer maydonidan uzoqlashtirish, botqoqliklarni quritish, bino va inshootlarni buzish, avtomobil trassalari va temir yо‘llarni boshqa yerga olish, shuningdek elektr uzatish liniyalari va telefon aloqalarini xavfsizlantirish ishlari amalga oshiriladi.
Ochiq kon ishlari olib borilayotgan xududda bexatar ishlar sharoitini yaratish maqsadida konda quritish ishlari amalga oshiriladi.
Quritishningquyidagiturlarimavjud:
Konningyuzaqismini, ya’ninanoslarniquritishvakonningustkiqismidansuvnichiqaribtashlashodatdaqurituvchidrenajkanav (ariq) laryordamidaamalgaoshiriladi.
Karyerni (konni) yerustkisuvlaridanhimoyalashmaqsadida (yomg‘irsuvlari, qorerishidanhosilbо‘lgansuvlarvaqо‘shnisuvomborlaridankeladigansuvlar) konchilikishlariolibboriladiganxududkonturitashqarisidasuvqochirishkanav (ariqcha) lariо‘tiladi.
Konni dastlabki quritish - qazib olish ishlari boshlashdan oldin о‘tkaziladi. Buning uchun konda yer osti drenajlovchi lahimlar о‘tiladi yoki konda suv satxini pasaytiruvchi skvajinalar о‘tiladi.
Joriy yoki ekspluatatsion quritish - konni qazib olish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi va qazib olinadigan uchastkadan suvni chiqarib tashlashdan iboratdir.
Karyerga keladigan suvni yо‘qotish kombinatsiyalashgan usulda, ya’ni ochiq va yer osti usulida suvni chiqarib tashlash yordamida amalga oshiriladi. Bunda birinchi xolatda suv suv yiguvchiga tо‘planadi va nasos yordamida yuzaga chiqariladi, ikkinchi holatda esa, maxsus skvajinalar orqali yer osti drenaj lahimlariga tо‘planadi va drenaj shaxta stvoli bо‘ylab yuzaga kо‘tariladi.
Kon-kapital ishlari
Kon-kapital ishlaridan asosiy maqsad – konni ochishdir va
kapital xamda qirquvchi transheyalar о‘tishdan iboratdir.
Konni ochish – karyer qurilishi davrida transport vositalarining foydali qazilmaga yetib borishini ta’minlashdir.
Kapital transheya – ishchi gorizontni ochish uchun xizmat qiluvchi ochiq kon qiya lahimi bо‘lib, transport vositalarini yer yuzasidan kongacha yetib borishini ta’minlaydi.
Qirqim transheya – gorizontal ochiq kon lahimi bо‘lib, foydali qazilmani yoki qoplovchi jinsini qazib olish uchun ish frontini yaratib beradi.
Kondagi olib boriladigan qazib olish ishlari – foydali qazilmaning minimal xarajatlar bilan qazib olinishini ta’minlashi kerak. Kо‘pgina holatlarda foydali qazilmalarni qazib olish paytida eng kо‘p kon-qazish ishlari hajmi ochish ishlariga tug‘ri keladi va bu ochiq kon ishlarining eng muhim jixati hisoblanadi.
Konni ochish ishlari – foydali qazilmani qoplagan va unga aralashgan tog‘ jinslarini ajratish, shuningdek ularni siljitish va ag‘darmalarga joylashtirishni о‘z ichiga oladi.
Qazish ishlari va qoplovchi tog‘ jinsi koeffitsiyenti.
Qazib olish ishlari – belgilangan hajmda, talab etilgan sifat bilan va minimal yо‘qotishda qazib olish va tashish ishlarini о‘z ichiga oladi.
Qazib olish ishlari quyidagi bosqichlarni о‘z ichiga oladi: foydali qazilmalarni qazish-yuklash, tashish, bir joyga tо‘plash yoki tushirish.
Konda qazib olish ishlarining samaradorligi – ma’dansiz tog‘ jinslari hajmining qazib olingan foydali qazilma birligiga nisbati bilan aniqlanadi va bu nisbat qoplovchi tog‘ jinsi koeffitsiyenti deb ataladi.
Qoplanish koeffitsiyenti – ochiq kon ishlarini miqdoriy xarakterlovchi quyidagi turlarga bо‘linadi:
Chegaraviy qoplanish koeffitsiyenti - qazish ishlari olib borishning rentabellilik shartlaridan kelib chiqib, massivdan ag‘darmalarga tashilishi mumkin bо‘lgan foydali qazilmaning bir birligiga tug‘ri keluvchi qoplovchi tog‘jinslari hajmi.
Chegaraviy qoplanish koeffitsiyentini qiymatidan kelib chiqib, ochiq kon ishlarini olib borish chegaralari belgilanadi.
Chegaraviy qoplanish koeffitsiyentini shuningdek «yul qо‘yilgan», «iqtisodiy» va «kritik» deb ham atash mumkin.
О ‘rtacha qoplanish koeffitsiyenti – karyer tugal koturidagi yoki uning bir qismidagi qoplovchi tog‘ jinslari hajmi ning xudi shu konturdagi foydali qazilma zahirasi ga nisbatidir.
Joriyqoplanishkoeffitsiyenti – ma’lumvaqtdavomida (oy, kvartal, yil) massivdanag‘darmagasiljitilganqoplovchitog‘jinslarihajmi ningshuvaqtdavomidaamaldaqazibolinganfoydaliqazilmahajmi ganisbatidir.
Q atlamliqoplanishkoeffitsiyenti –karyerqatlamichegarasidagiqoplovchitog‘jinsihajmi ningshuqatlamdagifoydaliqazilmazahirasi ganisbatidir.
Ekspluatatsionqoplanishkoeffitsiyenti – karyerningekspluatatsionishlaridavridagiо‘rtachaqoplashkoeffitsiyentidir. Ushbukoeffitsiyentkonishlarinirejalashtirishvaekspluatatsiyadavriuchunzarurbо‘lgankon-transportjihozlarisoninihisoblashuchunxizmatqiladi.
Ekspluatatsionqoplanishkoeffitsiyenti - ekspluatatsiyaetishjarayonidaochishishlaridanhosilbо‘lganqoplovchitog‘jinslarihajminingshudavrdaqazibolinganfoydaliqazilmahajmiganisbatidir.
- karyerqurilishidavridaolibtashlanganqoplovchitog‘jinslarihajmi;
- karyerqurilishidavridaqazibolinganfoydaliqazilmahajmi.
Boshlang‘ichqoplanishkoeffitsiyenti – karyerurilishidavridaqazibolinganochishishlarihajminingkaryerkonturidagifoydaliqazilmaumumiyhajmiganisbati.
Loyihaviyqoplanishkoeffitsiyenti – foydaliqazilmaningishlabchiqarishtannarxinirejalashtirishdahisobgaolinadi.
Bushundaykoeffitsiyentki, qachonkiqoplovchitog‘jinslarigaketganxarajatlarkonishlariniolibborishjarayonidatо‘liqqoplanishikerak.
Rekultivatsiyaningmaqsadi - xududdagitabiiysharoitnisaqlash, buzilganyermaydonlarinixalqxо‘jaligiextiyojlarigayaroqliholgakeltirishdir. Rekultivatsiyapaytidama’dansiztog‘jinslaridanhosiletilganag‘darmalartekislanib, ulargatuproqyotqiziladi, о‘simliklarо‘tkaziladi, tabiiysuvoqimlaritiklanadivakonniquritishuchunfoydalanilganskvajinalaryopilib, barrajvaboshqalarolibtashlanadi.
|
