-chizma. Doimiy xarajatlar va yarim o’zgaruvchan xarajatlkar

Ana shu sanab o‘tilgan barcha xarajat turlari bevosita ishlab chiqarish hajmiga
qarab o‘zgaradi. Aniqroq ifoda qilinadigan bo‘lsa, ishlab chiqarish hajmi oshishi,
uning eng kichik va eng yuqori nuqtasi qanday bo‘lishiga qarab xarajatlar
miqdorini hisobga olish mumkin.
Ammo, mana shu asosiy bog‘liqlik hozirgacha ilmiy tadqiqotlar obyekti
sifatida to‘liq o‘rganilmagan.
Boshqaruv hisobini tashkil qilish bevosita «xarajat – ishlab chiqarish hajmi -
foyda» ko‘rsatkichlarining tahlilidan boshlanishi lozim. Agar buyurtmalar
portfeliga muvofiq ishlab chiqarish hajmi aniqlangan bo‘lsa, ana shu modeldan
foydalanib, xarajatlar miqdorini aniqlash, bahoni belgilash va sof foyda qancha
bo‘lishi mumkinligini bemalol aniqlash mumkin. Ushbu uchta ko‘rsatkich bir-biri
bilan bevosita chambarchas bog‘langan bo‘lib boshqaruv hisobi va shu boradagi
nazoratning asosiy quroli bo‘lib qolishi lozim.
Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt va xo‘jalik yurituvchi subyektdagi ishlab
chiqarish jarayonining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda «xarajat –
ishlab chiqarish hajmi - foyda» ko‘rsatkichlarining bog‘lanishini ham grafik, ham
formula yoki oddiy arifmetik hisoblar ko‘rinishida ifodalash mumkin.
4-chizma. O’zgaruvchan xarajatlar
8
8
Pardayev Abdunabi/Pardayeva Zulfizar/Boshqaruv hisobi/ Toshkent-2014/59-b

5-chizma Ishlab chiqarish hajmi
9
Chizmada ko‘rsatilganidek, amaliyotda nazariy quvvat ko‘rsatkichidan
foydalanishning real imkoniyati yo‘q. Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining
tashkil qilishning dastlabki bosqichidayoq mana shu ko‘rsatkichlar mohiyatiga
jiddiy e’tibor qaratilishi talab qilinadi. Xususan, faoliyatning texnik-iqtisodiy
assoslanishida (TEO loyihasi) barcha asosiy vositalar aktiv qismi uchun miqdorlar,
ana shu ko‘rsatkichlar ichidan o‘rtacha (normal) quvvat doirasida ishlab
chiqishilishi maqsadga muvofiqdir.
9
Pardayev Abdunabi/Pardayeva Zulfizar/Boshqaruv hisobi/ Toshkent-2014/60-b

Shunga muvofiq, xo‘jalik yurituvchi subyektlarda boshqaruv hisobini tashkil
qilish va yuritishda ayrim olingan texnologik jihozlarning normal quvvat bilan
ishlashi hisobga olinishi lozim.
Ishlab chiqarish hajmi bilan xarajatlar o‘rtasida (o‘zgaruvchan xarajatlar)
o‘zaro to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish mavjud (5-chizma).
Shu bilan birgalikda bir qancha xarajatlar ishlab chiqarish quvvati bilan "to‘g‘ri
chiziqli bog‘lanishda" bo‘lmaydi (to‘g‘ri chiziqsiz bog‘lanish).
Agar hamma o‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish quvvati bilan to‘g‘ri
chiziqli bog‘lanishda bo‘lganda edi, ularni tahlil qilish, rejalashtirish va tegishli
boshqaruv qarorlarini qabul qilishda foydalanish mumkin bo‘lar edi.
To‘g‘ri chiziqsiz bog‘langan xarajatlarni rejalashtirish qiyin lekin ularni ham
boshqaruv qarorlarini qabul qilishda hisobga olish zarur.
“Chiziqli aproksimatsiya” (yoki “relevant darajasi usuli”) usulidan foydalanish
xuddi ana shunday chiziqsiz bog‘langan xarajatlarni chiziqsiz bog‘lashga
moslashishini ta’minlaydi (6-chizma).
Relevant darajasi usuli – bu ishbilarmonlik faolligini aniqlash usulidir. Bu
usulda chiziqsiz bog‘langan xarajatlar shartli ravishda chiziqli bog‘lanishga
moslashtiriladi:

Download 3,09 Mb.