Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxini kalkulyatsiya qilish usullari

Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish
juda ko‘p jihatdan xarajatlar hisobi qanday olib borilishiga bog‘liq bo‘ladi.
Xarajatlar hisobining to‘g‘ri va o‘z vaqtida tashkil qilinishini xo‘jalik yurituvchi
subyektning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati bo‘yicha to‘g‘ri hamda samarali
boshqaruv qarorlari qabul qilinishiga asos bo‘ladi. Sababi, mahsulot ishlab
chiqarish bilan bog‘liq barcha moddiy xarakatlarni xarajatlar deb hisobga
olishimizdan qat’iy nazar, xuddi ana shu xarajatlar tabiati tannarxga kiritilishi,
hisobga olinishi bilan bir-biridan farq qiladi.
Masalan, faraz qilaylik, kichik xo‘jalik yurituvchi subyekt bir sexda bir
vaqtning o‘zida stollar, stullar va kreslolar ishlab chiqaradi. Bevosita stolni ishlab
chiqarishga sarflanayotgan to‘g‘ri xarajatlarni (asosiy materiallar, yordamchi
materiallar, ishchining ish haqi xarajatlari va sh.k.) hisobga olish ortiqcha
qiyinchilik tug‘dirmaydi, lekin, ana shu stolning bir donasiga to‘g‘ri keladigan
tijorat, kommunal xizmat va ma’muriy-boshqaruv apparati xodimlari xarajatlarini
hisobga olish uchun qo‘shimcha hisob-kitoblar amalga oshirilishitalab qilinadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektda xarajatlar hisobini to‘g‘ri tashkil qilish uchun,
eng avvalo ana shu xarajatlarni hisobga olishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
bir qator tushunchalar mohiyati to‘g‘ri anglab olish lozim bo‘ladi. Xususan:
Xarajatlarni taqsimlash
– bu ishlab chiqarish xarajatlarini aniq xarajatlar
obyektiga olib borish jarayonidir. Masalan, bitta ishlab chiqarish joyida bitta
mahsulot emas, balkim bir necha turdosh mahsulotlar ishlab chiqarilayapti, stollar,
stullar, kreslolar. Shu joyda xarajatlarni aynan ana shu obyektlar bo‘yicha to‘g‘ri
hisoblash va taqsimlash juda muhim.
Xarajatlar obyekti
– bu tashkiliy tuzilma, shartnoma yoki boshqa hisob
birligi hisoblanib, undan xarajatlar to‘g‘risida ma’lumot olinadi va u orqali
jarayonlar, mahsulotlar, ishlar va kapital qo‘yilmalar loyihalarining tannarxi
(qiymatlari) o‘lchanadi.
Xarajatlarni taqsimlashning jarayoni uchun zarur bo‘lgan yana bir tushuncha -
xarajatlar markazi tushunchasi hisoblanadi.
Xarajatlar markazi
– bu tashkiliy birlik yokifaoliyat doirasi bo‘lib, aynan shu

yerda mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq barcha xarajatlar to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni to‘plash maqsadga muvofiqdir. Ko‘p hollarda bu nisbatan mustaqil
bo‘lmagan kichik darajadagi tarkibiy tuzilma bo‘lib, u ishlab chiqarish uchastkasi,
brigada, sex bo‘lishi mumkin.
Rivojlangan bozor iqtisodiga ega bo‘lgan mamlakatlar amaliyotida, xo‘jalik
yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligi tannarxini
hisoblashning uchta usulidan foydalanishadi: mahsulot birligi tannarxini
barcha
xarajatlarni
hisobga olib hisoblash usuli; faqat
o‘zgaruvchan xarajatlarni
hisobga olib hisoblash usuli, shuningdek
normativ xarajatlarni
kiritgan holda
tannarxni hisoblash usuli.
19
Xarajatlarni guruhlashning barcha ko‘rinishlari turli xildagi boshqaruv
qarorlariniqabul qilish uchun qo‘llaniladi.
Xarajatlarni hisobga olishning “to‘liq xarajatlar” usuli xo‘jalik yurituvchi
subyektda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligining to‘liq tannarxi qanchani
tashkil qilganini ko‘rsatadi. Bu shu xo‘jalik yurituvchi subyektda moliyaviy
hisobni yuritish, soliq munosabatlarini tashkil qilish va hisob-kitoblarini olib
borish, shuningdek moliyaviy hisobotlarni tuzish imkoniyatini yaratadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektda boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish
uchun, albatta, ana shu xo‘jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarilayotgan
mahsulot birligining tannarxini “o‘zgaruvchan xarajatlar” usuli orqali hisoblash
ham joriy qilinishi lozim bo‘ladi.
Shu bilan birgalikda, bozor va undagi iste’molchilarning manfaatlari nuqtai-
nazaridan kelib chiqib me’yoriy miqdordagi mahsulotlar ishlab chiqarilayotgan
xo‘jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligining
tannarxini hisoblashda ana shu ikki usuldan tashqari “normativ xarajatlar” usulidan
ham foydalaniladi. Bu usulning afzalligi shundaki, xarid miqdori yoki sotish hajmi
aniq bo‘lgan vaqtda oldindan qilinadigan barcha xarajatlar miqdorini, belgilangan
xarajatlar normasidan foydalangan holda, imkon qadar aniq belgilash mumkin.

Download 3,09 Mb.