23-Chizma FIFO usuli bo‘yicha mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishda ikki usul 27 27
Pardayev Abdunabi/Pardayeva Zulfizar/Boshqaruv hisobi/ Toshkent-2014 99-hb
24-Chizma Tayyor mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning jarayonli usuli 3 ta tahliliy (analitik) jadval orqali amalga oshirilishi 28 Ana shu tahliliy jadvallardagi ma’lumotlardan foydalanib, tayyor
mahsulotga olib boriladigan xarajatlar miqdori va tugallanmagan ishlab chiqarish
qoldig‘i sifatida qoldiriladigan qismini aniqlash mumkin.
Quyidagi misol yordamida hisoblashning jarayonli usuli mohiyati va jadvallar
tahlilini ko‘rib chiqamiz.
Plastmassa o‘yinchoqlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan xo‘jalik
yurituvchi subyekt ikkita jarayon orqali mahsulotni tayyor holatga keltiradi:
shaklga keltirish (A sexida) va qayta ishlash (V sexida). A sexida ishlab chiqarish
jarayonining boshlanishi bilan asosiy materiallar ishlatiladi. Qo‘shilgan xarajatlar
har ikki sexda ham ishlab chiqarish jarayonida teng taqsimlanadi. A sexida shaklga
keltirilgan tugallangan yarim fabrikatlar V sexiga o‘tkaziladi. V sexida qayta
ishlangan o‘yinchoqlar omborga topshiriladi.
28
Pardayev Abdunabi/Pardayeva Zulfizar/Boshqaruv hisobi/ Toshkent-2014 101-b
4. Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishda normativ usulni qoʻllashning oʻziga xos xususiyatlari Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari, nafaqat rahbar, balkim shu xo‘jalik
yurituvchi subyekt bilan u yoki bu darajada bog‘langan xodim, ishchi, xizmatchi
albatta uning moliyaviy holati, istiqboldagi rejalari bilan qiziqadi va umuman
kelajakda bu xo‘jalik yurituvchi subyektni nimalar kutayapti degan savollar ustida
doimo bosh qotiradi. Boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish ana shu kabi
savollarga aniq va istalgan paytda javob berishga xizmat qilishi lozim. Buni qay
tarzda amalga oshirish imkoniyati borligini quyida, amaliyotga yaqin bo‘lgan
oddiy misolda ko‘rib chiqishga harakat qilamiz. Buning uchun albatta, xo‘jalik
yurituvchi subyektda ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan bir qator ko‘rsatkichlar
miqdori haqidagi ma’lumotlar talab qilinadi.
Ishlab chiqarilishi belgilanayotgan mahsulot birligi uchun uning tannarxi
ma’lum bo‘lsa - mahsulot bahosini belgilash uchun asosiy boshqarish qarorlarini
qabul qilish, xarajat va foydalarni rejalashtirish va xarajatlar ko‘rsatkichlarining
asosiy moddalari o‘zgarishini kuzatib turish hamda ishlab chiqarish zahirasini
xohlagan vaqtda aniqlash mumkin bo‘ladi.
Misol.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt ruchkalar ishlab chiqarish bo‘yicha xarajatlar
me’yorini aniqlayapti: to‘g‘ri materiallar xarajati har bir ruchka uchun - bitta
(0,040 kv. metr) plastmass korpusdan va ruchkani harakantlantiruvchi qismdan
iborat bo‘ladi.
Shundan, to‘g‘ri materiallar xarajati bir metr kvadrat uchun - 90 so‘mni va bitta
harakatlantiruvchi mexanizm uchun 2,50 so‘mni tashkil qiladi.
To‘g‘ri mehnat xarajatlari - shtampalash sexida, bitta ruchka uchun - 0,01
soatni va yig‘ish sexida - 0,05 soatni tashkil qiladi. To‘g‘ri mehnat xarajatlarining
bir soatlik me’yorlashtirilgan pul miqdori, shtamplash sexida – 80 so‘mga va
yig‘ish sexida 100 so‘mga teng.
Umumishlab chiqarish xarajatlarining me’yoriy koeffitsientlari quyidagicha:
o‘zgaruvchan xarajatlari qismi uchun, bir soatlik mehnat xarajatlari miqdoridan
135 so‘mga va doimiy xarajatlari qismi uchun – 90 so‘mga.
Shu misol shartlaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, bir dona ruchkaning
me’yorlashtirilgan ishlab chiqarish tannarxi quyidagicha bo‘ladi:
