Kurs ishi mavzu: Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar hisobi

Xarajatlar taqsimoti jarayoni
20
Xo‘jalik yurituvchi subyektda boshqaruv hisobi tizimini tashkil qilish va
yuritishmaqsadida xarajatlarni ikkita asosiy obyekti guruhiga qarab taqsimlash
lozim:
20
Pardayev Abdunabi/Pardayeva Zulfizar/Boshqaruv hisobi/ Toshkent-2014 85b

tarkibiy tuzilmalar va mahsulot bo‘yicha.
Ushbu jarayon ikki bosqichda amalga oshiriladi:
1. xarajatlar markazi bo‘yicha xarajatlarni yig‘ish;
2. yig‘ilgan xarajatlarni sexda qayta ishlanadigan aniq mahsulotga olib
borish.
18-Chizma
Tannarxni kalkulyatsiya
21
19-Chizma
Boshqaruv hisobida tannarxni asosiy bo‘lgan obyektlar bo’yicha taqsimlash
22
21
Pardayev Abdunabi/Pardayeva Zulfizar/Boshqaruv hisobi/ Toshkent-2014 86b
22
Pardayev Abdunabi/Pardayeva Zulfizar/Boshqaruv hisobi/ Toshkent-2014 87b

Ana shunday mahsulot birligining tannarxini
(MB
T
)
quyidagi formula orqali
hisoblashmumkin:
Tannarxni kalkulyatsiya qilishning buyurtmali usuli
Xo‘jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat)
birligining tannarxini aniqlashda quyidagi to‘rtta usulning biridan foydalaniladi:


oddiy usul;

buyurtmali usul;

jarayonli usul;

normativ usul.
Ba’zi bir mamlakatlarda bu usullardan tashqari yana boshqa, xususan o‘rtacha
tannarx, koeffitsientlar usulidan ham foydalaniladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektda boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish
uchun eng samarali ishlatilishi mumkin bo‘lgan usullar – bu tannarxni
hisoblashning buyurtmali va jarayonli usullaridir.
Xarajatlarni hisobga olishning va mahsulot tannarxini hisoblashning
buyurtmali usuli – faqat bir mahsulot turini ishlab chiqaruvchi, shuningdek maxsus
buyurtma asosida ishlovchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan
foydalaniladigan usuldir. Bu usulda barcha xarajatlar alohida bo‘linmalar yoki
hisobot davri uchun emas, har bir buyurtma bo‘yicha yig‘iladi. Xo‘jalik yurituvchi
subyektda asosiy ishlab chiqarish schyoti yuritiladi, bu boradagi analitik ma’lumot
buyurtmalar kartochkasida olib boriladi. Aynan shu kartochkalarda ma’lum
buyurtmani bajarish uchun barcha bo‘linmalar bo‘yicha xarajatlar yig‘iladi.
Oddiyroq qilib ifoda qilinadigan bo‘lsa, kichik xo‘jalik yurituvchi subyektlarda
ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligining (ish, xizmat) aynan mana shu
buyurtmali usul orqali tannarxini xisoblash har tomonlama samarali, juda aniq va
qulaydir. Chunki:

ortiqcha hisob kitoblarni talab qiladigan “asosiy ishlab chiqarish” qoldig‘i
bo‘lmaydi

odatda buyurtmalar qisqa va aniq muddatlarga qabul qilinadi;

buyurtma vaqti, miqdori, mahsulot bahosi aniq kelishib olingan bo‘ladi.

to‘g‘ri xarajatlar mehnat va moddiy xarajatlar kabi aniq mahsulot yoki xizmat
turiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri olib borilishi mumkin;

umumishlab chiqarish xarajatlari mahsulot turiga qarab faqatgina maxsus
uslublar yordamida taqsimlanishi mumkin.

Ya’ni, aynan ana shu buyurtma hajmiga to‘g‘ri keladigan qo‘shimcha
xarajatlarni (ma’muriy-boshqaruv apparati xarajatlari va barcha umumishlab
chiqarish xarajatlari) hisoblash uchun tegishli hisob kitoblarni amalga oshirish
mumkin. Ularni hisobdan chiqarishda har bir bo‘linma yoki faoliyat yuritayotgan
obyekt uchun odatda bir yilga o‘rnatilgan umumishlab chiqarish xarajatlarini
taqsimlashning normativ koeffitsentlaridan foydalaniladi.
Bu koeffitsent uch bosqichda hisoblanadi:
1. Umumishlab chiqarish xarajatlarining yillik byudjeti, ya’ni rejasini tuzish.
Kutilayotgan umumishlab chiqarish xarajatlari hajmini hisoblash xarajatlar
dinamikasi va rejadagi ishlab chiqarish hajmi asosida amalga oshiriladi. Bu
jarayonni kelgusi hisobot davriga har bir ishlab chiqarish bo‘linmasi uchun alohida
bajarish lozim. Aynan mana shu bosqichda amalga oshirilgan hisob-kitoblar
kelgusida samarali boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun asos bo‘ladi.
2. Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash bazasini tanlash. Buning uchun
ishlab chiqarish faoliyatini o‘lchaydigan ma’lum ko‘rsatkichdan foydalanilib,
umumishlab chiqarish xarajatlari va tayyor mahsulot hajmi o‘rtasidagi bog‘liqlik
aniqlanadi. Masalan, bajarilgan ishlarning kishi-soat ko‘rsatkichidagi soni, ishlab
chiqarish ishchilari uchun hisoblangan ish haqi summasi, mashina-soatlar soni.
Tanlangan baza umumishlab chiqarish xarajatlarini mahsulot ishlab chiqarish
hajmi bilan chambar-chas bog‘lashi lozim. Yuqorida qayd qilingan uchta
ko‘rsatkichdan u yoki bu holatda samarali foydalanish, ya’ni ularni to‘g‘ri qo‘llash
juda muhimdir.
23
3. Kelgusi davr uchun kutilayotgan umumishlab chiqarish xarajatlari hajmini
taqsimlashning tanlangan bazasi ko‘rsatkichida (soatlar, pul birligida) ifodalangan
kutilayotgan ishlab chiqarish hajmiga bo‘linadi. Bu jarayonning natijasida
umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsenti aniqlanadi.

Download 3,09 Mb.