‘zbekiston kutubxonalarining tip va turlari haqida nimalarni

2 - b o ‘lim.
KITOBXONLAR BILAN ISHLASH
4-bob.
 AKM VA ARM LARD A KITOBXONLAR
QIZIQISHINI 0 ‘RGANISH, UNING MAQSADI,
VAZIFALARI, ULAR BILAN YAKKA TARTIBDA
ISHLASH USULLARI
2006-yil 20-iyunda Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan 
«Respublika aholisini axborot-kutubxona bilan ta’minlashni tashkil 
etish to‘g‘risida»gi Qarorda axborot-resurs markazlarining asosiy 
vazifasi etib o'quvchilarning hamda aholining zamonaviy axborot 
texnologiyalaridan foydalangan holda muntazam ta’lim olishi va 
mustaqil ravishda ta ’lim olishiga ko‘maklashish, ...kamol topgan 
shaxsning ijodiy o‘sishi uchun imkoniyat yaratib berish vazifasi 
qo‘yildi. Axborot-kutubxona muassasalari bu vazifalarni amalga 
oshirish uchun har bir kitobxon bilan yakka tartibda ish olib 
borishi, ishning turli usullaridan foydalangan holda ularning 
qiziqishini, talab va ehtiyojlarini maqsadli o‘rganishlari, shunga 
ko‘ra, sifatli va samarali axborot-kutubxona xizmatini tashkil 
etishlari lozim. Chunki, har bir kitobxon o‘ziga xos individual 
xususiyatlarga ega. Kitobxonning axborotga va bilimga bo‘lgan 
intilishi, talabi kundan kunga oshib, ko‘p qiiTalik kasb etmoqda.
Kitobxonlar qiziqishini o‘rganishning maqsadi unga samarali 
axborot-kutubxona xizmatini ko‘rsatish, uning qiziqishini kengay- 
tirish, o‘qish jarayonini to ‘g‘ri tashkil etishiga yordam berish, 
kitobxonning qiziqishini, talabini to‘g‘ri va aniq belgilab olgan 
holda uning ijodiy faoliyatini to‘g‘ri tashkil etishga yordamlashish, 
kitobxonning shaxs sifatida kamol topishiga ta’sir etadigan tarixiy, 
ilmiy, madaniy, ma’rifiy jihatdan ahamiyatli adabiyotlar o‘qishini 
tashkil etish, dunyoqarashini kengaytirish, kitob o‘qishga ijodiy 
munosabatini shakllantirishdan iborat. Kitobxon qiziqishini 
o‘rganishda uning kasb-korini, ma’lumot darajasini, o‘qishidan 
maqsadini, o ‘qish mazmunini, yoshi, oilaviy ahvoli, qanday
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

jamoatchilik ishlari bilan shug‘ullanishini, o ‘qish texnikasiga 
munosabatini, o ‘qish madaniyati darajasini bilish lozim.
Kitobxon qiziqishi hayot tarzi, oilaviy muhit, do‘stlar, mehnat 
faoliyati, darsda o‘tilayotgan mashg‘ulotlar, o‘qituvchining ta’siri, 
hayotiy voqealar, hodisalar, o ‘qilgan kitoblar haqidagi suhbatlar, 
o‘zaro fikr-mulohazalar ta’sirida o‘zgarib, chuqurlashib va kengayib 
borishi mumkin. Bunda uning qabul qilish, tushunish, fikrlay va 
mulohaza qila bilish qobiliyati katta o‘rin tutadi. Shu sababli, 
kitobxondagi o‘zgarishni kuzatib, yangi qiziqishni to‘la qondirishga 
yordam berish, qiziqishni kengaytirib borishga ko‘maklashish kerak.
Mutaxassis xodim kitobxonni va uning qiziqishini bilibgina 
qolmasdan, har bir kitobning ahamiyatini, uning kitobxonga 
ta’sirini, aynan shu kitobning qaysi kitobxonga zarurligini va tav- 
siya qilish mumkinligini aniqlashi uchun kitoblarni yaxshi bilishi 
muhim ahamiyatga ega. Hind kutubxonashunos olimi Rangana- 
tan aytganidek, har bir kitobxonni va har bir kitobni bilish 
kitobxon bilan yakka tartibda ishlashning asosini tashkil etadi. 
Ya’ni, har bir kitobning o‘z kitobxonini aniqlash, har bir ki­
tobxonga o‘z kitobini tavsiya etish kutubxona xodimidan katta 
psixologik mahoratni, pedagogik qobiliyatni, yuqori malakali bi- 
limni talab etadi. Shundagina, juda katta axborotlar olamidan, 
bilimlar ummonidan kitobxonga eng kerakli durni — bilimni topib 
bergan bolamiz. Shu bilan birgalikda, kitobxonni ana shu bilimlar 
xazinasidan foydalana olishga o‘rgatamiz.
Kitobxonlar bilan yakka tartibda ishlashning yana bir maqsadi 
kitobxon o‘qishini tashkil etish, unga rahbarlik qilish. Kitobxon 
bilan yakka tartibda ishlash kundalik va alohida e’tiborni talab eta- 
digan mas’uliyatli jarayondir. Bu jarayonda mutaxassis xodim har 
bir kitobxon bilan ishlash rejasiga ega bo‘lishi zarur: yangi kelgan 
kitoblar haqida ma’lumot berish, Internetdan foydalanishgacha 
maslahat berishdan iborat. Buning uchun mutaxassis xodim har 
bir kitobxonning o‘qish maqsadini, unga nima zarurligini, uning
о qish madaniyatini, kompyuter savodxonligi darajasini aniqlab 
olishi zarur. Shunga ko‘ra, kitobxon bilan olib boriladigan ish 
ко lamini, usulini belgilab oladi. Kitobxon bilan yakka tartibda 
ishlash о zining barcha yo‘nalishlari bilan kutubxonaning asosiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

vazifasi — o ‘qishga rahbarlik qilish, kitobxonning mustaqil bilim 
olishini tashkil etishga qaratilgan.
Kutubxonashunoslik amaliyotida yakka tartibda ishlash jarayo- 
nini to‘g‘ri tashkil etish maqsadida kitobxonlik tayyorgarligiga ega 
bo‘lgan, kitobxonlik tayyorgarligi kam, tayyorgarligi bo‘lmagan 
kitobxonlar guruhiga ajratilib yondashish odat bo‘lib qolgan.
Tayyorgarligi bo‘lgan kitobxon o‘zi foydalanuvchi kutubxona 
haqida, uning bo‘limlari va ularning vazifalari, qay paytda kimga va 
qaysi bo‘limga murojaat qilish mumkinligini, kompyuterdan 
foydalana olish qobiliyatiga ega bo'lgan, Internet resurslaridan 
foydalana oladigan, o'ziga kerakli ma’lumotni mustaqil topa oladigan, 
kutubxonadagi bibliografik axborot resurslaridan foydalana oladigan, 
kutubxonada o‘tkaziladigan tadbirlarda ishtirok etish bilan mustaqil 
fikr-mulohaza bildira oladigan kitobxondir. U bilan yakka tartibda 
ish olib borish jarayonida faqat yangiliklar haqida axborot berish, 
ma’lumot-bibliografiya xizmati ko‘rsatish, ayrim kitoblarni tavsiya 
etish bilan cheklanish mumkin.
Tayyorgarligi kam bo‘lgan kitobxon foydalanuvchilar bilan 
ishlaganda mutaxassis xodimning asosiy harakati kitobxonga o‘qish 
madaniyatini, kompyuter texnologiyasidan foydalanish ko‘nik- 
masini, mustaqil ishlash malakasini singdirish, ma’lum bir mavzu 
va masalalarni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini orttirishga qaratilgan 
bo‘ladi. Bunda maslahat, suhbat kabi ish usullaridan foydalaniladi.
Tayyorgarligi bo‘lmagan kitobxon foydalanuvchilarga xizmat 
ko'rsatishda suhbat eng asosiy usul hisoblanadi. Axborot-kutubxona 
muassasasiga kelgan kitobxon bilan kutubxona, uning bo‘limlari, 
kutubxona fondi, vazifasi, yangi adabiyotlar, Internet tarmog‘idan 
foydalanish, elektron pochtadan axborotlami jo ‘natish to‘g‘risida 
suhbat o‘tkazish kerak bo‘ladi.
Kitobxon bilan yakka tartibda ishlashning samarasi tayyorgarlik 
ko‘rishga bog‘liq. Xodim aniq kitobxon bilan yakka tartibda ishlash 
yo‘lini, vaqtini, usulini aniq belgilab olishi uchun awaldan 
tayyorgarlik ko‘radi. Bu kutubxonachilik ish tajribasida kitob berishga 
tayyorgarlik ko‘rish deb ataladi.
Mutaxassis xodimning axborot-kutubxona muassasasidagi ish 
kuni kitob berishga tayyorgarlik ko'rish bilan boshlanadi, bu ish
87
www.ziyouz.com kutubxonasi

bilan kitobxonlarga xizmat ko‘rsatuvchi barcha b o ‘limlar 
(abonement, o‘quv zali, bibliografiya bo‘limi va boshq.) xodimlari 
shug‘ullanadi. Bu ish vaqti kitobxonga xizmat ko‘rsatish vaqtidan 
bir soat ilgari boshlanadi. Bu vaqt mobaynida xodim ish joyini 
xizmat ko‘rsatish uchun tayyorlaydi, texnik va gigiyenik sharoit- 
lami ko‘zdan kechiradi, tartibga soladi, kunning dolzarb ma- 
salalari, voqea va hodisalari, sanalariga oid adabiyotlarni tayyor- 
lab qo‘yadi. Ular haqida qisman suhbatga tayyorgarlik ko‘radi, 
tokchalardagi adabiyotlar joylashtiril ish ini nazorat qiladi va 
ko‘zdan kechiradi, kitobxonlar formularini tartibga soladi, zarur 
bo‘lsa, kundaliklarni to ‘ldiradi yoki tartibga keltiradi, ko‘rgaz- 
malarni nazardan o ‘tkazib, zarur holatda adabiyotlarni yangilab 
qo‘yadi. Zarur bo‘lsa, yangi uslubiy va bibliografik qo‘llanma- 
larni tayyorlab qo'yadi. Bugun kelishi ehtimoli bor kitobxonlar- 
ning har biri uchun alohida tayyorgarlik ko‘radi. Internet tar- 
mog‘i orqali yangi ma’lumotlarni, elektrop-katalogga joylashti- 
rilgan yangi adabiyotlar haqidagi ma’lumotlarni, boshqa elektron 
resurslami ko‘rib chiqib, kimga nimani tavsiya qilishni o‘ylab oladi, 
elektron pochtani ochib ko‘rib, yangiliklardan xabardor bo‘ladi.
Yangi kelgan adabiyotlar va buyurtmalar bilan tanishganda 
uning qanday kitobxonga moijallanganligini, uning kitobxonga 
qanchalik foydali yoki qiziqarli bo‘lishini oldindan belgilab olish 
maqsadga muvofiqdir. Xulosalar alohida kartochkaga yozib bo- 
rilgani va kartotekaga joylashtirilgani m a’qul, chunki har bir 
kartochka bitta kitobga tegishli bo‘lib, mutaxassis xodimga uning 
mazmunini yoki kitobxon bilan suhbatlashish uchun eng muhim 
muammolar va savollarni eslatib turadi.
Kitobxon bilan suhbat davomida xodim kitobxon formula- 
ridagi yozuvlar bilan tanishib, o‘qilgan kitob to ‘g‘risida u bilan 
suhbat o‘tkazishi, tavsiya etiladigan adabiyot haqida tavsiya suh- 
batiga tayyorgarlik ko‘rishi, ko'rgazmalar bilan tanishtirishga, 
Internetdagi axborotlar, yangi veb-saytlar, elektron katalog ha­
qida suhbatga tayyorgarlik ko‘rishi kerak. Mutaxassis xodim mus- 
taqil о qishga rahbarlik qilayotgan kitobxonning formularini har 
kuni ко zdan kechirib borishi, tegishli xulosani formularning 
3-qismiga yozib borishi zarur.
88
www.ziyouz.com kutubxonasi

Наг bir suhbat individual xarakterga ega bo‘lib, tevarak- 
atrofdagi vaziyatga, kitobning mazmuni, hatto kitobxonning 
kayfiyatiga bog‘liq. Suhbat quruq, bemaqsad so‘zlashuvga 
aylanmasligi uchun u oldindan o ‘ylab qo‘yilgan bo‘lishi, ba’zan 
esa asosiy fikr qisqacha yozib olinishi kerak. Tayyorgarlik ko‘rish 
jarayonida kutubxonaclii ayrim^kitobxonlar o ‘qishining qanday 
izchillikda borishini o‘ylab ko‘rib, o‘qishning individual rejalarini, 
tavsiya etiladigan kitoblar ro‘yxatini tuzadi. Bu ishda turli bibliografik 
qo‘llanmalardan foydalanish katta yordam berishi mumkin. .

Download 11,3 Mb.