Barkamol avlod tarbiyasida badiiy adabiyotning o'rni qanday?

4 -b o ‘lim.
KUTUBXONA ISHINI TASHKIL ETISH,
BOSHQARISH, REJA VA HISOBOTLAR
14-bob.
KUTUBXONA ISHINI TASHKIL ETISH.
ISH VA VAQT ME’YORLARI
Mamlakatimiz kutubxonachilik ishida islohotlar davri bosh- 
langandan so‘ng, kutubxonachilik sohasida muassasalar tizimi 
qaytadan tashkil topdi. Madaniyat va sport ishlari vazirligi tizimidagi 
6000 dan ortiq ommaviy kutubxonalar o‘quv muassasalari tarki- 
bidagi maxsus kutubxonalar — maktab, kollej, litsey, oliy o‘quv 
yurtlari kutubxonalariga qo‘sliildi va axborot-resurs markazlari 
tashkil etildi. Endilikda o‘z-o‘zidan kutubxona muassasalarining 
tarkibiy qismlari, shtat jadvallari, boshqaruv tiziinlari ham o‘zgardi.
2011-yil 13-aprelda qabul qilingan 0 ‘zbekiston Respub- 
likasining «Axborot-kutubxona faoliyati to ‘g‘risida»gi Qonuni
2-bobi «Axborot-kutubxona faoliyati sohasining davlat tomo­
nidan tartibga solinishi» deb ataldi va unda axborot-kutubxona 
muassasalari boshqaruvi belgilab berildi.
Qonunning 5-moddasi «Axborot-kutubxona faoliyati so- 
hasidagi davlat boshqaruvi»ga bag‘ishlangan. Unga ko‘ra, «Ax­
borot-kutubxona faoliyati sohasidagi davlat boshqaruvi» 0 ‘z- 
bekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va u axborot-ku­
tubxona faoliyati sohasida maxsus vakolat bergan davlat organi 
tomonidan amalga oshiriladi.
Ushbu Qonunning 6-moddasi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazir­
lar Mahkamasining axborot-kutubxona faoliyati sohasidagi vako- 
latlari belgilab berilib, ular quyidagilardan iborat:
• axborot-kutubxona faoliyati sohasidagi davlat siyosatining 
amalga oshirilishini ta’minlaydi;
• axborot-kutubxona faoliyati sohasidagi davlat dasturlarini 
tasdiqlaydi;
• axborot-kutubxona faoliyati sohasidagi normativ-huquqiy 
hujjatlarni qabul qiladi;
237
www.ziyouz.com kutubxonasi

• AKMni tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish tartibini 
belgilaydi;
• 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qonun huj- 
jatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi 
mumkin.
Qonunning 7-moddasi hududlardagi va muassasalar tizi- 
midagi maxsus vakolatli davlat organlarining vazifalarini aniq- 
lashtirib berdi, masalan, oliy o‘quv yurtlari tarkibidagi axborot- 
resurs markazlari uchun Oliy va o‘rta maxsus ta ’lim vazirligi — 
maxsus vakolatli organ, Mudofaa vazirligi tizimidagi kutubxo­
nalar uchun Mudofaa vazirligi maxsus vakolatli organ. Ya’ni:
• axborot-kutubxona faoliyati sohasidagi davlat siyosatining 
amalga oshirilishida ishtirok etadi;
• axborot-kutubxona faoliyati sohasidagi davlat dasturlarini 
ishlab chiqadi va amalga oshiradi;
• axborot-kutubxona muassasalari faoliyatini muvofiqlashtiradi;
• axborot-kutubxona faoliyati sohasidagi normativ-huquqiy 
hujjatlar va normativ hujjatlami ishlab chiqadi hamda qabul qiladi;
• axborot-kutubxona resurslarini noyob va alohida qimmatli 
axborot-kutubxona resurslari sirasiga kiritish tartibini, shuningdek, 
ularni saqlash va ulardan foydalanish tartibini belgilaydi;
• axborot-kutubxona faoliyati sohasida kadrlarni tayyorlash, 
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etadi;
• axborot-kutubxona muassasalarining hisobini yuritadi;
• yig‘ma elektron katalogni shakllantirish va yuritish tartibini 
tasdiqlaydi;
• maxsus vakolatli davlat organi qonun hujjatlariga muvofiq 
boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
2006-yil 20-iyunda Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan 
«Respublika aholisini axborot-kutubxona bilan ta’minlashni tashkil 
etish to‘g‘risida»gi Qarorga muvofiq, Vazirlar Mahkamasi huzurida 
respublika axborot-kutubxona tizimi faoliyatini muvoflqlashtirish 
bo'yicha Idoralararo kengash tashkil topdi va uning nizomi tasdiq- 
landi. Nizomga ko‘ra, Idoralararo kengash 0 ‘zbekiston Respub- 
likasining axborot-resurs markazlari, axborot-kutubxona markaz­
lari va kutubxonalari faoliyatini uning yo‘nalishlariga ko‘ra,
238
www.ziyouz.com kutubxonasi

muvofiqlashtirishni amalga oshiruvchi kollegial organ deb bel- 
gilandi. Uning o ‘z faoliyatida 0 ‘zbekiston Respublikasi Konsti- 
tutsiyasiga, 0 ‘zbekiston Respublikasi Qonunlariga, Prezident Far- 
monlariga, Qarorlari va Farmoyishlariga va Kengash Nizomiga 
amal qilishi belgilab berildi. Kengash faoliyatida Qoraqalpog'iston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, viloyatlar va Toshkent sha­
har hokimliklari, kutubxona shoxobchalariga ega bo‘lgan vazirliklar 
va idoralar bilan hamkorlikda ish olib borishi shartligi ko‘rsatildi.
Idoralararo kengashning vazifalari etib quyidagilar belgilab 
beriiadi: mamlakatimizning milliy axborot-kutubxona tizimi va 
milliy
axborot-kutubxona fondi faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishi 
sohasidagi strategik ustuvor vazifalarni amalga oshirishi, tar- 
moqlararo tashkiliy-metodik rahbarlikni amalga oshirishi, axborot- 
kutubxona muassasalarini ular faoliyatining barcha yo'nalishlari 
bo‘yicha rivojlantirish ishlarini muvofiqlashtirishi, kutubxona- 
axborot xizmati ko‘rsatish tizimining maqbul faoliyat ko‘rsatishi 
bo‘yicha mamlakatimiz va xorijdagi ilmiy-axborot faoliyati 
rivojlanishini hisobga olgan holda tavsiyanomalar ishlab chiqishi 
kerak.
Kengashning funksiyalari ana shu vazifalarga hamohang 
belgilandi. Bular — axborot-kutubxona muassasalarini yagona 
axborot-kutubxona tizimi sifatida rivojlantirishning asosiy yo‘na- 
lishlarini belgilash, ularni komplektlashning asosiy yo‘nalishlari, 
mamlakatimizdagi adabiyotlar, shu jumladan, hujjatlarning 
majburiy nusxalarini, qog‘oz va elektron manbalardagi xorijiy 
nashrlar, shu jumladan, xalqaro kitob almashish, ma’lumotlar 
bazalari va banklari bilan to‘liq ta’minlash bo‘yicha tavsiyanomalar 
ishlab chiqish va ishlarni muvofiqlashtirish, fondlarning fizik 
holatini, nashrlarning, ayniqsa, noyob fondlarva madaniy meros 
yodgorliklarining saqlanishini ta’minlash bo'yicha chora-tadbirlar 
hamda tavsiyanomalar ishlab chiqish yo‘li bilan nazorat qilishni 
tashkil etish, AKMlar uchun mamlakatimizdagi va xorijiy 
nashrlarga obuna bo‘lishga budjet, shu jumladan, valuta mablag'larim 
taqsimlash, shuningdek, kutubxona ishlarini yuritishning ilg‘or 
texnologiyalari negizida kutubxona kadrlarini tayyorlash va qayta 
tayyorlash bo'yicha takliflami ko‘rib chiqish, Vazirlar Mahkamasiga
239
www.ziyouz.com kutubxonasi

kiritish, AKMlari faoliyatini tartibga soluvchi normativ hujjat- 
laming ishlab chiqilishini ta’minlash, ular faoliyatiga yangi axborot 
texnologiyalarini joriy etish ishlarini muvoflqlashtirish, istiqbolli 
rivojlantirishning kompleks dasturlarini va asosiy yo‘nalishlarini 
ishlab chiqish hamda amalga oshirish ishlarini muvoflqlashtirish, 
ularning nashriyotlar, kitob savdosi tashkilotlari va ommaviy 
axborot vositalari bilan o‘zaro hamkorligini yaxshilash chora- 
tadbirlarini ishlab chiqish, AKMlar fondini shakllantirish va 
ulardan foydalanish, adabiyotlarni nashr etish va qayta nashr 
etish hamda ularning nusxalarini belgilash bo‘yicha takliflar 
tayyorlash, mehnat sharoitlarini yaxshilashga va kadrlar bilan 
mustahkamlashga yo‘naltirilgan takliflarni tayyorlash, elektron 
kataloglar tashkil etish tizimini rivojlantirish, elektron ilmiy- 
ta’limiy resurslardan foydalanishning korporativ tizimlarini, 
noyob fondlarning raqamlashtirish markazlarini tashkil etish 
bo‘yicha ilmiy-texnik loyihalami ishlab chiqish va amalga oshirishda 
tashabbus ko‘rsatish, ish tajribalarini o‘rganish, xalqaro kutub- 
xonalararo abonementni rivojlantirish, axborotlarni o ‘zaro ayir- 
boshlash, xalqaro kutubxona anjumanlarida va tashkilotlarda 
qatnashish uchun chet el kutubxonalari, nashriyotlari, axborot 
markazlari bilan xalqaro hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha tav- 
siyanomalar ishlab chiqish, xalqaro va respublika kutubxona konfe- 
rensiyalari, seminarlarini tashkil etish va o‘tkazishda tashabbus 
ko‘rsatishdan iborat.
Idoralararo muvoflqlashtirish kengashining ishchi organi etib 
Alisher Navoiy nomidagi 0 ‘zbekiston Milliy kutubxonasi 
belgilangan. Kengashning mas’ul kotibi sifatida Milliy kutubxona 
direktori ish olib boradi.
Axborot-kutubxona muassasalari faoliyatini boshqarishning 
vazifasi, afzalliklari yuqorida sanab o‘tilgan vazifalar mazmuni 
bilan bir xil. Maqsad — butun bir tizimni maqsadli, samarali va 
rejalashtirilgan holda tashkil etish va yuritish.
2012-yil 20-martda Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan 
«Alisher Navoiy nomidagi 0 ‘zbekiston Milliy kutubxonasi ax- 
borot-resurs markazi faoliyatini tashkil etishning chora-tadbirlari 
to g risida»gi Qaroridan so‘ng Milliy kutubxona negizida Res-
www.ziyouz.com kutubxonasi

publika uslubiy kengash tuzildi va o‘z faoliyatini olib boradi. 
Kengashga barcha maxsus vakolatli organlarning rahbarlari, soha 
mutaxassislari kiritildi. Uslubiy kengash Idoralararo muvofiq- 
lashtiruvchi kengashning faoliyatini mazmunan va mantiqan da- 
vom ettiruvchi tashkilot bo‘lib, mamlakatda axborot-kutubxona 
faoliyatini tashkil etish, tartibga solish bo‘yicha davlat siyosatini 
amalga oshirish yo‘lida ish olib bordi.
«Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunda va boshqa 
hujjatlarda belgilab berilgan vazifalarni amalga oshirishda uslubiy 
rahbarlikni amalga oshirish, turli uslubiy, me’yoriy, qonuniy 
hujjatlarni ishlab chiqish va tasdiqlash uchun yuqori tashkilotlarga 
taqdim etish bilan shug‘ullandi.
Kengash tomonidan elektron kutubxona, elektron katalog, 
yig‘ma elektron katalog tashkil etish, elektron ta’lim, majburiy 
nusxa haqidagi Qonun, kitobxonlarga masofadan turib xizmat 
ko‘rsatish, kutubxona fondi bilan ishlash, fonddan adabiyotlarni 
chiqarish, kitobxonlarga xizmat ko‘rsatishning pulli va bepul 
ko‘rsatiladigan ish usullari, noyob qo‘lyozmalar bilan ishlash, 
aholidan nodir adabiyotlarni jalb etish, kutubxonalarda hisob va 
hisobga olish ishlari bo‘yicha qator huquqiy va me’yoriy hujjatlar 
tayyorlanib, amaliyotgajoriy etildi. Uslubiy kengash sohaga oid 
AKMlar xodimlarining malakasini oshirish, qayta tayyorlash 
ishlarini ham tashkil etadi va unga oid hujjatlarni tayyorladi. So­
haga oid xalqaro ilmiy anjumanlarni, respublika miqyosidagi 
seminarlar va anjumanlarni, axborot-kutubxona haftaligini o‘t- 
kazishda ham tashabbus bilan chiqdi va ishtirok etdi.
AKMlarning faoliyatini to ‘g‘ri tashkil etish, belgilangan 
vazifalarni to‘g‘ri amalga oshirish, axborot-kutubxona faoliyatidagi 
barcha jihatlami maqsadli va aniq bajarish borasida 0 ‘zbekiston 
Milliy kutubxonasi tarkibida ilmiy-uslubiy bo‘lim, boshqa 
muassasalarning bosh kutubxonalari negizida ham ilmiy-uslubiy 
bo'limlar, viloyatlardagi axborot-kutubxona markazlari tarkibida 
uslubiy bo‘limlar tashkil topgan. Bu bo‘limlar o‘zlariga mansub 
kutubxonalar uchun uslubiy qo‘llanmalar, varaqalar, ko‘rsatmalar 
tayyorlaydi, tarqatadi, uslubiy o‘quv seminarian, seminar-tre- 
ninglar, o‘quv mashg‘ulotlari tashkil etadi, ilg‘or ish tajribalarini
16 - 
403 
241
www.ziyouz.com kutubxonasi

o'rganadi, ularni amaliyotga joriy etadi, sohaga oid qonuniy 
hujjatlarda belgilab berilgan vazifalarni amalga oshirishda ishtirok 
etadi, AKMlar faoliyatiga uslubiy rahbarlik qiladi, o‘zlarining 
tizimidagi AKMlaming ish rejalarini va hisobotlarini qabul qiladi, 
tahlil qiladi, umumlashtiradi va tegishli ma’lumotlarni tayyorlaydi, 
OAVlari bilan hamkorlik qiladi, raqamli hisobotlarni statistik 
tashkilotlarga jo‘ natadi.
Mamlakat AKMlarida ish turlarining bir tizimda, yaxlitlikda, 
yagona uslubiyot asosida olib borilishini tashkil etadi, nazorat 
qiladi. Turli ilg‘or ish tajribalari, yo‘nalishlari, yangi dolzarb 
mavzularda ishni yuritish, amalga oshirishga qaratilgan loyihalarni 
ishlab chiqadi, boshqaradi. Albatta, bu ishiarning barchasida 
Idoralararo kengash tomonidan qo‘yilgan vazifalar, qonuniy 
hujjatlarda belgilangan mezonlar, 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Qonunlari doirasida ish olib boriladi.
Boshqaruv vazifalarining asosiy qismini markazdan viloyat- 
larga, viloyatlardan shahar-tumanlardagi davlat va boshqaruv 
idoralariga o ‘tishini ta’minlash ishlari tashkil etadi. Kutubxo­
nalar ishini tashkil etishda ilmiylik, adolatlilik, kasbiy, nazariy va 
amaliy bilim, tashkilotchilik, tadbirkorlik, milliylik, xalqaro taj- 
ribalarga va ilg‘or ish tajribalariga amal qilish, xalqchillik tamo- 
yillariga suyanish samarali foyda keltiradi.
Axborot-kutubxona markazlarida, respublika maqomiga ega 
bo‘lgan barcha yirik ilmiy kutubxonalarda muassasa faoliyatiga 
direktor, axborot-resurs markazlarida, tashkilotlarning va muas- 
sasalaming tarkibidagi kutubxonalarda mudir boshqaradi. Direktor 
respublikada belgilangan tartibga ko‘ra, lavozimga tayinlanadi va 
bo‘shatiladi. Direktor yakka boshchilik huquqiga ega, yuqori 
tashkilot nomidan guvohnoma bilan vakolatli organga bo‘ysunadi 
va davlat boshqaruvining tashkilot va muassasalardagi vakili 
hisoblanadi. AKM bajarishi shart bo‘lgan barcha yo‘nalishlarda 
o‘z vakolati doirasida buyruq chiqaradi va uning nazoratini 
ta’minlaydi.
AKMning direktori kreditlarga, tashkilotning moliyaviy, iqtiso­
diy, ma’naviy, tarbiyaviy faoliyatiga rahbarlik qiladi, tovarlar olish, 
yetkazib berish va xizmat ko‘rsatishga doir shartnomalar tuzish
242
www.ziyouz.com kutubxonasi

ishlarini bajarish uchun mehnat shartnomalarini tuzadi (bux- 
galteriya bosh hisobchisining roziligi bo‘lishi shart); belgilangan 
tartibda bo‘laklar olish va o‘z xodimlariga tarqatish uchun ruxsat 
beradi. Smetada ko‘zda tutilgan mablag‘ hisobidan xarajatlarni 
toMashga ruxsat beradi; belgilangan qoidalarga binoan, muassa- 
saning ehtiyojlari uchun materiallar va moddiy boyliklarni ohsh, 
to‘plash, sarflash ishlarini olib boradi; hisob beruvchi shaxslar- 
ning bo‘lak hisobotlari, inventarizatsiya natijalari, ma’lum bir sa- 
bab bilan fonddan chiqariladigan axborot resurslari va boshqa 
moddiy boyliklarni hisobdan chiqarish dalolatnomalarini tas- 
diqlaydi; moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini nazorat qiladi.
Direktor tashkiiotning g‘oyaviy-siyosiy yo‘nahshi, iqtisodiy 
hayoti, kadrlarni ishga olish, bo‘shatish, boshqa AKMlar, tash- 
kilotlar, OAV bilan hamkorlik uchun, budjetdan tashqarida 
mablag1 topish faoliyatini tashkil etish uchun javobgar. Tizimga 
qarashli kutubxona xodimlarining malakasini oshirish va qayta 
tayyorlash ishlarini, ular uchun seminar va kengashlar faoliyatini 
tashkil qiladi. Shuningdek, kutubxona ishini rejalashtirish va tashkil 
qilish, kadrlarni tanlash, joylashtirish va tarbiyalash, moliyaviy 
mablag‘lar va moddiy boyliklarga boshchilik qiladi.
AKM ish rejasi va hisobotlarini yuqori tashkilotlarga topshi- 
radi, ular bilan hamkorlikni yo‘lga qo'yadi, o'z faoliyati haqida 
ular oldida hisobot beradi. AKM, ARM va kutubxona binosini 
joriy va kapital ta’mirlashga rahbarlik qiladi.
Direktor lavozimiga oliy ma’lumotli va kamida 5 yillik ish sta- 
jiga ega bo'lgan kishi tayinlanadi. Fan nojnzodi yoki fan doktori 
bo‘lgan taqdirda ham 5 yillik ish stajiga ega bo‘lishi shart.
Direktor kutubxona ishini tashkil etishi bilan birga, uning 
mulki va hisobining saqlanishiga javobgardir, kutubxona smetasining 
tuzilishida ishtirok etadi, ajratilgan mablag‘larning sarflanishim 
boshqaradi. Direktorning kutubxonachilik ishlari bo‘yicha muovini 
axborot-kutubxona faoliyatini tashkil etish, nazorat qilish, bosh- 
qarish, ilmiy-uslubiy faoliyatni tashkil etish, amalga oshirish, 
axborot-kutubxona xizmati ko'rsatish, tegishli bo‘limlar 
abone­
ment, o ‘quv zallari, axborot-bibliografiya, ilmiy-bibliografiya, 
uning tarkibidagi boshqa bo‘limlarning faoliyatini tashkil etish,
243
www.ziyouz.com kutubxonasi

nazorat qilish, kutubxonaning kitob fondini tashkil etish, targ‘ib 
qilish va undan foydalanish, kutubxonalararo va xalqaro kitob 
almashuv faoliyatini nazorat qilish, kutubxonachilik ishi masala- 
lariga oid seminarlar, o‘quv mashg‘ulotlari o ‘tkazish, kitobxon­
larning so‘rovlarini to'liq, tezkorlik va samarali qondirish bilan 
bogiiq bo'lgan kompleks masalalar uchun javobgardir.
Direktorning umumiy ishlar yoki xo‘jalik ishlari bo‘yicha 
muovini texnologik instruksiyalami ishlab chiqishga rahbarlik qiladi, 
mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish, kutubxonaning moddiy- 
texnik negizini mustahkamlash, xo‘jalik ishlar bo‘limi, texnik 
ishchilar faoliyatini tashkil etish, nazorat qilish, kutubxonaning 
gigiyenik va sanitar holati, xodimlaming ijtimoiy muhofazasi, turli 
ijtimoiy mehnat turlarini tashkil etish, bajarish, yong‘inga qarshi 
kurash, favqulodda vaziyatlar bo‘limining ishini tashkil etish, 
amalga oshirish bilan shug‘ullanadi, xo‘jalik bo‘limiga xodimlarni 
ishga olish, ishdan bo‘shatish, turU texnik jihozlarni, kompyuter 
texnologiyasini, texnika vositalarini olish, saqlash, ishga tushirish, 
zarur bo‘lganda 0 ‘zbekiston Respublikasi Qonunlarida belgilangan 
tartibda hisobdan chiqarish ishlarida boshchilik qiladi. AKMning 
ta’mirlash, to‘liq ta’mirlash va qayta qurish ishlarini tashkil etadi, 
nazorat qiladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan yo‘nalishlar bo‘yicha turli darajada 
o‘tkaziladigan respublika, viloyat, shahar, tuman va kutubxona 
mansub bo‘lgan yuqori tashkilot yig‘ilishlarida rahbariyat nomidan 
qatnashib, masalalarni hal etishda ishtirok etish huquqiga ega. 
Ko‘rsatilgan vazifalar quyi kutubxonalarda ARM yoki kutubxona 
mudiri va mudir o‘rinbosarlari tomonidan bajariladi.
AKM rahbari mamlakatimizning ichki va tashqi siyosatini, 
iqtisodiy masalalarini, ma’naviy-madaniy vazifalarni, axborot- 
kutubxona faoliyatining yo‘nalishlariga oid davlat siyosatini, 
mamlakatda belgilangan vazifalarni anglab yetishi, ishni tashkil 
etishning ilmiy asoslarini yaxshi bilishi, kunning sohaga oid dol­
zarb masalalaridan xabardor bo‘lishi, bu ishlarni amalga oshi- 
rishda ishtirok etishi, tashabbus ko‘rsata olishi zarur. AKM barcha 
xodimlari mehnatini tashkil etish, kutubxona kengashi va faollari 
faoliyatining hisob va hisobot ishlari, ish rejalari va xo‘jalik ishlarini
244
www.ziyouz.com kutubxonasi

bilishi, nazorat qila olishi, xodimlar bilan ishlash madaniyatini 
egallagan bo‘lishi, ichki mehnat shartnomasini, ichki tartib-inti- 
zomni tashkil eta bilishi, nazorat qila olishi kerak.
Ug‘°r xodimlami moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish, mehnat 
intizomini buzganlarga, mehnat shartnomasida belgilangan 
shartlarni bajarishdan bosh tortganlarga, kutubxona hududida 
qoidadan tashqari biron-bir nojo‘ya harakat qilganlarga nisbatan 
chora-tadbirlarni belgilangan tartibda qo‘llay olishi, mehnatni 
muhofaza qilish, texnika xavfsizligini tashkil etish va ta’minlanishi 
ustidan nazorat qilish, ish malakalarini oshirishni tashkil qilish, 
barcha bo‘limlarning ishlarini bir-biriga muvofiqlashtirib olib bo- 
rishi bilan mehnatni to‘g‘ri tashkil etishni tashkil qiladi.

Download 11,3 Mb.