dunyo-yorug'lik va qorong‘ilikning abadiy kurash
maydonidan
iborat, mana shu kurash maydonida insonfiing asosiy vazifasi
yovuzlikni
yo‘q
qilish
uchun
yaxshilik
ezgulikka
ko‘maklashishdan iborat degan ma’naviy axloqiy ta’limot
ilgari suriladi. Moniy ta’limotiga ko‘ra, inson sof musaf-
folikka, o‘z gunohlaridan forig‘ bo‘lishga, faqat tarki dunyo
qilib hayot kechirish bilan erishishi mumkin deb qaraladi.
Moniylik axloqi
insonlardan kam ovqat yeyishni, imkoni
boricha ro‘za tutishni, o‘z turmushi, hayoti uchun kerakligidan
ortiqcha mol-mulkka, boylikka yo‘l qo‘ymaslikka, dabdabasiz
hayot kechirishni targ‘ib etadi. Chunki inson hayoti davomida
orttirgan boyliklarini o‘zi
bilan olib keta olmaydi, ulaming
barchasi undan keyin vo egam deb qolib ketadi. Moniy aytadi:
«Men o‘z umrimda ko‘p hokimliklami ko‘rdim, ular dunyoda
axloqsizlik qilib, manmanlikka berilib yurdilar,
ammo oxirida
g‘am-alamlarga,
tubanlikka duchor bo‘ldilar».
Demak,
Moniyning bu so‘zlaridan biz ham ibrat olishimiz foydadan
xoli emas.
Eramizning YI asr boshlarilarida Eronda «mazdakizm»
deb atalgan boshqa diniy-falsafiy ta’limot yuzaga kelib, u 0 ‘rta
Osiyoga ham keng tarqalgan. Mazdakizmning Moniylik
ta’limoti bilan ko‘p o‘xshash tomonlari bor. U Moniylik
ta’limotini to‘ldirib,
uning zohidlik, noumidlik g‘oyalarini
dunyoga umid bilan qarash g‘oyalariga almashtiradi. Mazdak
Eronning
Nishopur
shahrida
tug‘ilgan.
U
dehqonlar
qo‘zg‘aloniga
yo‘lboshchilik
qilgani
uchun
529-yilda
Anushurvon tomonidan qatl etilgan. Mazdak feodal mol-
mulkini umumiylashtirishni, feodal hukmronligini yo‘qotishni
talab etadi. Mazdakizimda
ham moniylik kabi dunyoni
tushunish negizida bir-biriga qarama-qarshi ikki kuch:
yaxshilik va yomonlik
ustidan, yorug‘lik zulmat ustidan
g‘alaba qiladi, deb ishonch bildiriladi. Mazdakning aytishicha:
127
yomonlik va zulmat kuchlari hukmronlik qilar ekan,
kishilar
ularga nisbatan befarq bo‘lishlari kerak emas, balki yaxshilik
kuchlariga yordam berishlari kerak. Mazdakning fikricha,
insonlar o‘rtasidagi
ijtimoiy tengsizlik - ziqnalik, o‘g‘rilik,
yomonlik, makkorlik, shavqatsizlik,
urushlar, turli-tuman
falokat va baxtsizliklar kabi illatlami keltirib chiqaradi.
Zardushtiylik ta’limoti kabi, mazdakizm ma’naviy-axloqiy
ta’limotida ham hayvonlarga nisbatan shavqatsizlik qilish,
ulami kaltaklab urish man etiladi. Xulosa qilib aytganda,
Moniylik va mazdakizm Markaziy Osiyo xalqlari ma’naviy
yuksalishida, ayniqsa,
ulaming adolatsizlik, zulm, zo‘rlik,
shafqatsizlikka qarshi kurashiga o‘z ta’sirini o‘tkazgan.
