Beshinchidan. 0 ‘zbek milliy tarbiyasining mohiyati,
nazariy va amaliy masalalarini tadqiq etish.
Oltinchidan. Axloqiy madaniyatni shakllantirishning
psixologik, falsafiy asoslarini yaratish.
Yettinchidan.
Komil inson tarbiyasi, komil inson
strukturasini yaratish, metodikasi, vositalari, shart-sharoitlarini
yaratish.
149
Sakkizinchidan. Ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarga xos hayot
tarzi, dunyoqarashni shakllantirishning pedagogik asoslarini
yaratish.
To‘qqizinchidan. Milliy mafkura asosini tashkil qiluvchi
yangicha, mustaqil
fikrlashning
pedagogik
asoslarini
yaratish.
0 ‘ninchidan.
Mamlakatimiz ijtimoiy
sharoitidagi
o‘zgarishlar, yangiliklar, ta’minlash jarayoni tizimiga kirib
kelishini ta’minlash metodologik asoslarini yaratish.
0 ‘n birinchidan. Milliy istiqlol g‘oyasini o‘quvchilar,
yoshlar, talabalar va mutaxassislar, ongida tizimli uzluksiz
singdirilishining mufassal metodologiyasi va metodikalarini
ishlab chiqish.
0 ‘n ikkinchidan. Hozirda pedagogika nazariyasi va
amaliyoti muammolarini tadqiq etishga texnologik yondashuv
amalga oshirilmoqda. Muammo eng yaxshi tuzilgan ta’lim-
tarbiya texnologiyalari, agarda hayot tarzi texnologiyasi ishlab
chiqarish texnologiyalari, bilan bevosita uyg‘un ravishda
tuzilmasa, uning samaradorligi yuqori bo‘lmaydi.
Ma’lumki, har qanday pedagogik texnologiya ta’limning
yangi loyihasini rivojlantiruvchi
ta’lim tamoyillariga
asoslangan bo‘lib, o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilmog‘i kerak.
IIg‘or pedagogik texnologiyaning markazida esa ta’lim
jarayonining rahbari hamda shu jarayonning
subyekti-yu
obyekti bo‘lgan o‘qituvchi va o‘quvchi turadi. Shunday ekan,
bu ikki shaxsning hamkorligi, o‘zaro muloqoti, bir-biriga
ko‘rsatadigan ta’siri eng zamonaviy va milliy talablar asosida
tashkil topishi lozim. Buning uchun, birinchi navbatda,
o‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayoni oldiga qo‘yilgan talablar;
ta’limni tashkil etish va boshqarish prinsiplari hamda yo‘llari,
o‘quvchini aqliy so‘zi va jismoniy jihatdan rivojlantirish
usullari, u bilan hamkorlik qilish, uni o‘qishga, o‘rganishga
150
yo‘naltirish, o‘quvchi shaxsi faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish,
ular bilan' muloqotga kirishish, muammo va kelishmov-
chiliklami bartaraf etish, sinfda ijodiy, ishchan muhitni
vujudga keltirish, o‘quvchi faoliyatini aniq va to‘g‘ri baholash
metodlari bilan qurollangan bo‘lishi lozim.
0 ‘quv
omillarini
yaratishga
asoslangan pedagogik
texnologiyani tatbiq etish va undan ko‘zlangan maqsadga
erishish
o‘qituvchining
pedagogik
mahorati,
muloqot
madaniyati, nutqining ravonligi, kommunikativ mahoratining
o‘quvchilarga ta’siri, pedagogik texnikani egallaganlik darajasi
va bu texnikadan bevosita darsda samarali foydalana olishiga
bog‘liqdir. Bu faoliyat o‘z navbatida, yangi kommunikativ
texnologiyaga asoslangan holda amalga oshirilishi kerak. Bu
jarayonda o‘qituvchi turli ko‘rinishdagi faoliyatlarda ishtirok
etadi. Xuddi shunday pedagogik faoliyat shakllaridan biri
o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqotiga asoslangan
birgalikdagi faoliyatidir. 0 ‘qituvchining o‘quvchilar bilan
muloqoti (hikoya, suhbat, ma’ruza) ijtimoiy nuqtai nazardan
o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu o‘rinda o‘qituvchi
o‘quvchida mustahkam o‘mashgan ishonchini shakllantirish
lozim. Bu ishonch bevosita ijtimoiy munosabatlarga tatbiq
etiladi. Bunday muloqot o‘quvchilar guruhiga mo‘ljallangan
bo‘lib, bevosita jamoa mehnati sifatida namoyon bo‘ladi.
Muloqot yakka shaxsga ham yo‘na,ltirilgan bo‘lishi mumkin,
ya’ni o‘qituvchining o‘quvchi bilan hamda bir o‘quvchining
ikkinchi bir o‘quvchi bilan muloqoti sifatida. Muloqot yo‘li
bilan o‘quvchilar mavjud narsa va hodisani bilib oladilar,
yangidan-yangi axborotlami qabul qiladilar. Boshqa bir
tomondan esa o‘qituvchi o‘quv dasturi talablaridan kelib
chiqqan holda, o‘quvchi shaxsini o‘rganadi.
0 ‘qituvchining o‘quvchi bilan muloqoti pedagogik
xarakterdagi muloqot bo‘lishi, aniq pedagogik
vazifani
151
bajarishga yo‘naltirilishi kerak. Jumladan: optimal, yaxlit,
qulay o‘quv muhitini,
ruhiy vaziyatni, o‘quv faoliyatini
optimallashtirish,
o‘qituvchi
va
o‘quvchilar
orasidagi,
shuningdek, o‘quvchilar jamoasi orasidagi munosabatni
insonparvarlik mezonlari asosida shakllantirish nazarda
tutiladi.
Pedagog o‘quvchilar orasidagi ta’sirlami, ulardagi hissiy
zo‘riqishlami bartaraf eta olish kerak. Agar o‘qituvchi yuqorida
ko‘rsatilgan ta’sirlami bartaraf eta olmasa, bu tarzdagi hissiy
zo‘riqish ilgarigi muvaffaqiyatsizliklar bilan qo'shilgan holda
o‘quvchilarda
0
‘qituvchi va o‘quv predmetiga nisbatan salbiy
munosabatni vujudga keltiradi hamda qo‘rquv, ishonchsizlik,
diqqat susayishi holatiga, esda saqlash qobiliyati, ishchanlik,
nutq dinamikasi buzilishining h£sil bo‘lishiga olib keladi. Bu
hoi bir so‘z bilan aytganda o-quvchining o‘quv faoliyati
motivatsiyasining pasayishiga, ta’lim jarayonida, o‘quvchiga
nisbatan hurmatsizlik bilan yondashilgan taqdirda, ko‘zda
tutilgan talabchanlikka, ayniqsa, ongli tarzdagi intizom
o‘matishga erishish mumkin emas.
Hammasi bo‘lib ijobiy xislatlar soni mingdan ortiq.
Tarbiya mafkurasining
maqsadi mana shu xislatlami
shakllantirishdan iborat. Buning uchun o‘quv- tarbiya jarayoni,
hadislar, oila, mahalla, an’anaviy udumlar, to‘y, aza, maraka,
va boshqa kam guruhli va ko‘p sonli odamlar ishtirok etadigan
yig‘inlar, sayllar, mehmondorchilik, mehmon kutish, ommaviy
axborot vositalari, afsonalar, romanlar va boshqalar vosita
boiishi mumkin.
<;
Yuqorida ko‘rsatilgan shaxsiy xislatlami shakllantirish
o‘quv-tarbiya ishlarining asosiy vazifasi hisoblanadi. Hamma
mamlakatlar ham ana shunday ijobiy xislatlami o‘z xalqida
shakllantirishga harakat qiladi. Ana shu ma’noda tarbiyaning
umumiy maqsadi dunyo pedagogik jarayonida yagona
152
maqsadga, ya’ni umuminsoniy xislatlarini shakllantirishga
qaratiladi. Falsafa fani, uning turlicha qarama-qarshiliklari,
turli oqimlari, nazariyalari bilan birga yagona bo‘lganidek,
pedagogika ham umumiy maqsadi bo‘yicha dunyoviy pedago
gik jarayonda yagona, bir jinsli deb qaraladi. Gap ana shu maq-
sadlarga qanday vositalar bilan, qanday ketma-ketlikda va
qaysi ma’noda erishishiga bog‘liq. Bir mamlakat ta’lim va
tarbiyaning bir shaklini tanlasa ikkinchisi o‘zgacharoq,
uchinchisi yana bir boshqacha yo‘lni tutadi. Shu jumladan,
xalqning, elatning o‘z udumi, odati, turmush tarzi bor. Mana
shu kabi o‘ziga xoslik ta’lim va tarbiyaning o‘ziga xos shakl,
vosita va uslublarini, xalqning umumiy madaniyatini
belgilaydi.
Yuqorida belgilangan xislatlaming ba’zilari, masalan,
oqibatlilik, bolajonlik, andishalik, imonlilik kabilar o‘zbeklarga
xos xislatlar.
Al-Forobiy, Ibn Sino kabi mutafakkirlaming boy merosini
o‘rganar ekanmiz, ta’lim va tarbiya masalasida birorta joyida,
birorta so‘zida o‘zbek, eron, tojik yoki boshqa millatgagina xos
yoki mos birorta fikmi topa olmaymiz. Umuminsoniy va
umummilliy durdonalar aks etgan. Shuning uchun ham butun
dunyo xalqlari o‘zlarining merosidan suyunib foydalanishadi,
avlodlar xotirasida barhayotdirlar.
0 ‘quvchi
yoshlarda
zukkolik,
aqllilik,
xislatlarini
shakllantirish uning
mezonlariga e’tibor qaratish darkor.
Hozirgi dunyo ta’lim bozorida aqlli bo‘lish uchun faqat bilim,
iqtidor va ko‘nikmalaming hajmi yetarli emas. Aqlli shaxs
deganda ma’lum malakaga ega bo‘lgan, analitik va sintetik
fikrlay oladigan, voqeylikni induktiv va deduktiv analiz qila
oladigan algoritmik fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan tadbirkor,
intizomli shaxs tushuniladi. Shu xislatlaming birortasi yetarli
bo‘lmasa, shaxsni mukammal deb boimaydi.
153
0 ‘quvchi shaxsi ham,
buyurtmachi ham iste’molchi
sifatidagi hamda o‘zini-o‘z:i boshqaruvchi va o‘zini-o‘zi to‘g‘ri
yo‘lga soluvchi sifatida juda ham rivojlangan tizim
hisoblanadi. Shaxs «iehki psixolog» faoliyatini boshqarishda
ichki tanlov mezonlariga: tez-tez o‘zgaruvchan xarakterga ega.
Shuning uchun ham, ayniqsa, awalom bor, yosh bo‘g‘inlami
dastlabki ichki xislatlarida biron bir xulosa qilishda
shoshilmaslikka umuminsoniy, milliy, vatanparvarlik qad-
riyatlarga
amal qilishni ta’minlash alohida ahamiyat kasb
etadi. Yoshlami bizning mafkuramizga zid oqimlarga qo'shilib
|
