2. Электрофил реагентлар билан реакциялари. β-дикарбонил бирикмалар кўплаб электрофил реагентлар билан реакцияга киришади. Бундай реакциялар ичида алкиллаш, ациллаш, галогенлаш, сульфолаш, нитрозолаш, нитролаш, азобирикиш, альдегидлар билан конденсатланиш реакциялари аҳамиятлидир.
Енол-шакл ҳам, анион-шакл ҳам амбидент заррача, яъни бир нечта реакцион марказли реагентлар ҳисобланади. Электрофил заррача кислород атомларига ёки карбонил гуруҳлар ўртасидаги углерод атомига таъсир этади.
Алкиллаш, ациллаш, карбонил бирикмалар билан конденсатланиш реакцияларига асосан анион-шакл киришади.
Реакция натижасида C- ва O-алкил ёки C- ва O-ацилҳосилалар аралашмаси ҳосил бўлади. Цис-енол бирикмалар асосан C-алмашинган бирикмалар ҳосил қилади.
Транс-фиксацияланган β-дикетонларда реакция йўналиши бирикманинг тузилишига боғлиқ. Альдегидлар билан борадиган реакцияларда одатда бис-маҳсулотлар ҳосил бўлади.
Бундай турдаги реакциялар альдегидларни аниқлашда ва пиридин ҳосилаларини олишда қўлланилади.
Электрофил реагентлар билан борадиган реакцияларни умумий тарзда қуйидагича ифодалаш мумкин:
(E=NO, NO2, ArN2, SO3H, Cl, Br, I)
3. Нуклеофил реагентлар билан реакциялари. β-дикарбонил бирикмалар кучли нуклеофил реагентлар ва асослар билан таъсирлашиб анионлар ҳосил қилади. Аксарият ҳолатларда анион диссоцияланмаган шаклдаги ҳолати билан мувозанатда бўлади. Шунинг учун кўпинча кейинги ўзгаришларнинг амалга ошиши мумкин бўлади. Бунда нуклеофил реагент карбонил гуруҳдаги углерод атомига таъсир этади. Кучсиз нуклеофиллар ва асослар, масалан, сув, спиртлар, тиоллар фақат кислоталар иштирокидагина реакцияга киришади.
Аммиак, аминлар, гидразин ва унинг ҳосилалари, гидроксиламин, ҳамда O-нуклеофиллар билан борадиган реакциялар муҳим реакциялардан ҳисобланади.
Аммиак ва бирламчи аминлар билан реакциялар натижасида β-аминовинилкарбонил бирикмалар-енаминонлар ҳосил бўлади.
Енаминонда мустаҳкам ичкимолекуляр водород боғ ҳосил бўлади. Гидроксиламин, гидразинлар, амидинлар билан реакциялар натижасида гетероциклик бирикмалар-пиразоллар, изоксазоллар, пиримидинлар ҳосил бўлади.
O-нуклеофиллар билан борадиган реакцияларга гидролтитк парчаланиш ва ацеталлар ҳосил бўлиш, айрим ҳолатларда енол эфирлар ҳосил бўлиш реакциялари киради.
β-дикарбонил бирикмалар ишқорлар ёки кислотларнинг сувли эритмаларида қиздирилганда C-C боғидан кетонга ва карбон кислотага парчаланади:
Ушбу реакция β-дикарбонил бирикмалар олишнинг акси, яъни ретроальдол парчаланиш реакцияси ҳисобланади.
|
