43
4
– jadval
SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarning nomlari va belgilanishini hosil
qilish uchun foydalaniladigan ko‘paytuvchi va old qo‘shimchalar
O‘nli
ko‘paytuvchi
Old
qo‘shimcha
Old qo‘shimcha
belgisi
O‘nli ko‘paytuv-
chi
Old
qo‘shimcha
Old
qo‘shimcha
belgisi
10
24
iota
Y
10
– 1
detsi
d
10
21
zetta
Z
10
– 2
santi
с
10
18
eksa
Е
10
– 3
milli
m
10
15
peta
R
10
– 6
mikro
μ
10
12
tera
T
10
– 9
nano
n
10
9
giga
G
10
– 12
piko
p
10
6
mega
M
10
– 15
femto
f
10
3
kilo
k
10
– 18
atto
а
10
2
gekto
h
10
– 21
zepto
z
10
1
deka
da
10
– 24
iokto
y
Birlikning nomiga yoki belgisiga ikki yoki undan ko‘proq old
qo‘shimchalarni ketma – ket qo‘shishga yo‘l qo‘yilmaydi. Masalan, birlik nomi
mikromikrofarad o‘rniga pikofarad yozilishi kerak.
Izohlar:
1.
Asosiy birlikning nomi – kilogramm “kilo” old qo‘shimchasiga ega
bo‘lganligi sababli massani karrali va ulushli birliklarini hosil qilish uchun
massaning ulushli birligi – gramm (0,001 kg) ishlatiladi va old qo‘shimchalar
“gramm” so‘ziga qo‘shilib
yozilishi lozim, masalan, mikrokilogramm (µkg)
o‘rniga milligramm (mg).
2.
Massaning ulushli birligi – grammni old qo‘shimchasiz ishlatish ro‘xsat
etiladi (birlikning belgisi –Old qo‘shimcha yoki uning belgisi birlikning nomiga,
yoki mos holda, belgisiga qo‘shib yozilishi lozim.
Takrorlash uchun savollar:
1.
Kattalik deb nimaga aytiladi?
2.
Kattaliklarning qanday turlarini bilasiz? Kattalik birligi nima?
3.
Kattalikning o‘lchamligi nimani ifodalaydi?
4.
Birliklar belgilarini yozish qoidalarini ayting.
5.
Xalqaro birliklar tizimining afzalliklarini ayting.
6.
Birliklarning ulushli va karrali qiymatlarini ifodalashda qo‘llaniladigan
maxsus belgilarni ayting.
44
3 Xalqaro birliklar tizimi
1960 yili o‘lchov va og‘irliklarning XI Bosh konferensiyasi Xalqaro
Kattalik
Birlik
Nomi
O‘lchamli
gi
Nomi
Bel
gisi
Ta’rifi
Uzunlik
L
metr
m Metr bu
oralig‘ida
masofa
yorug‘lik 1/299792458 svaqt
vakuumda bosib
o‘tadigan
Massa
M
kilo-
gram
m
kg Kilogramm bu massa birligi bo‘lib xalqaro
kilogramm-prototipining massasiga teng
Vaqt
T
sekun
d
s Sekundbuseziy
-
133
atomi
asosiy
holatining ikki o‘ta nozik sathlari orasidagi
bir-biriga o‘tishiga
muvofiq keladigan
nurlanishning 9 192 631 770 davridir
Elektr toki
1
amper A Amper bu vakuumda bir-biridan 1 m
(elektr
oraliqda joylashgan, cheksiz uzun, o‘ta
tokining
kichik dumaloq ko‘ndalang
kesimli ikki
kuchi)
parallel to‘g‘ri chiziqli o‘tkazgichlardan
tok o‘tganda o‘tkazgichning har1 m
uzunligida 2
10
-7
N ga teng o‘zaro ta’sir
kuchini hosil qila oladigan o‘zgarmas tok
kuchi
Termodinami
θ
kelvin K Kelvin bu termodinamik harorat birligi
k harorat
bo‘lib,
usuvning
uchlanma
nuqtasi
termodinamik
haroratning
1/273,16
qismiga teng
Modda
N
mol mol Mol bu massasi 0,012 kg bo‘lgan uglerod –
mikdori
12 da qancha atom bo‘lsa, uz tarkibiga
shuncha elementlarini
olgan tizimning
modda miqdoridir. Molni tadbiq etishda
elementlari guruhlangan bo‘lishi lozim va
ular atom,
molekula, ion, elektron va
boshqa zarrachalar guruhlaridan iborat
bo‘lishi mumkin
Yorug‘lik
J
kandel
cd Kandela bu berilgan
yo‘nalishda 540-
kuchi
a
10Hz chastotali monoxramatik nurlanishni
tarqatuvchi va shu yo‘nalishda energetik
yorug‘lik kuchi 1/683
W/sr
ni
tashkil
etuvchi manbaning yorug‘lik kuchidir
birliklar tizimini qabul qilgan bo‘lib, mamlakatimizda buni SI (SI -
Systeme
international) xalqaro tizimi deb
yuritiladi.
Keyingi
Bosh
konferensiyalarda SI tizimiga bir qator o‘zgartirishlar kiritilgan bo‘lib,
45
hozirgi holati va birliklarga qo‘shimchalar va ko‘paytirgichlar haqidagi
ma’lumotlar 1- va 2-jadvallarda keltirilgan.
