Radioaktiv elementlar oilasi. Tartib raqami 83 dan katta bo‘lgan elementlar izotoplarining barchasi radioaktivdir. Tabiiy radioaktiv elementlar, odatda, to‘rt qatorda joylashtiriladi. Dastlabki elementdan boshqa barchasi oldingisining radioaktiv yemirilishi natijasida hosil bo‘ladi.
92
82
238 U uran oilasi qo‘rg‘oshinning stabil izotopi 206 Pb bilan tugaydi. Toriy
90
82
232 Th ning oilasi esa qo‘rg‘oshinning boshqa stabil izotopi 208 Pb bilan,
89
82
83
aktiniy 235 Ac ning oilasi qo‘rg‘oshinning stabil izotopi 207 Pb bilan, neptuniy
93
237 Np ning oilasi esa vismutning stabil izotopi
92
80
Masala yechish namunasi:
209 Bi bilan tugaydi.
Javobi:
233 U → 4 He + 229 Th .
229 Th → 4 He + 225 Ra .
225 Ra → 4 He + 221 Rn .
221 Rn → 4 He + 217 Po .
217 Po → 4 He + 213 Pb .
213 Pb → 4 He + 209 Hg .
86 2 84 84
2 82 82
2 80
Javobi: 6 ta.
mavzu. YADRO REAKSIYALARI. SILJISH QONUNI
Yadro reaksiyalari. Yadro reaksiyalari atom yadrolarining o‘zaro bir- birlari bilan yoki yadro zarralari bilan ta’sirlashishlari natijasida boshqa yadrolarga aylanishidir.
Yadro reaksiyalarida: elektr zaryadining, nuklonlar sonining, energi- yaning, impulsning, impuls momentining saqlanish qonunlari bajariladi. Barcha reaksiyalar reaksiya jarayonida ajraladigan yoki yutiladigan energiya bilan xarakterlanadi. Energiya ajralishi bilan ro‘y beradigan reaksiyalarga ekzotermik, energiya yutilishi bilan ro‘y beradigan reaksiyalarga esa endoter mik reaksiyalar deyiladi.
Yadro reaksiyalarining turlari. Yadro reaksiyalari quyidagi belgilariga qarab turlarga bo‘linadi:
Unda ishtirok etadigan zarralarning turlariga qarab, neytronlar, γ-kvantlar, zaryadlangan zarralar (proton, deytron, α-zarra va h.k.) ta’sirida ro‘y beradigan reaksiyalar.
Reaksiyada ishtirok etuvchi zarralarning energiyasiga qarab, kichik energiyali (≈ 100 eV); o‘rta energiyali (≈ 1 MeV) va yuqori energiyali (≈ 50 MeV) reaksiyalar.
Ishtirok etuvchi yadrolar turiga qarab, yengil yadrolarda (A < 50); o‘rta yadrolarda (50 < A < 100); og‘ir yadrolarda (A > 100) o‘tadigan reaksiyalar.
Yadroviy aylanishlarning xarakteriga qarab, neytron chiqaruvchi; zaryadlangan zarralar chiqaruvchi; zarra yutuvchi reaksiyalar bo‘ladi.
Reaksiyada energiya ajralishi. Yadro reaksiyasida energiya ajralishi deb, reaksiyagacha va undan keyin yadrolar hamda zarralarning tinchlikdagi energiaylari farqiga aytiladi. Shuningdek, yadro reaksiyasida energiya ajralishi reaksiyada ishtirok etadigan va reaksiyadan keyingi kinetik energiyalarining farqiga teng. Agar reaksiyadan keyin yadro va zarralarning kinetik energiyalari reaksiyagacha bo‘lganidan katta bo‘lsa, unda energiya ajralgan bo‘ladi. Aks holda energiya yutiladi. Masalan,
7Li + 1H = 4 He + 4 He. (7–16)
3 1 2 2
Reaksiyada hosil bo‘lgan geliy yadrolarining kinetik energiyalari reaksiyaga kirishgan protonning kinetik energiyasidan 7,3 MeV ga ko‘p.
Bor nazariyasi. Bor taklif qilgan nazariyaga muvofiq, yadro reaksiyasi ikki bosqichda ro‘y beradi. Birinchi bosqichda nishon yadro A unga yo‘naltirilgan zarra bilan qo‘shilib ketadi va yangi g‘alayonlangan holatdagi C yadroni hosil qiladi: A + a → C. Ikkinchi bosqichda esa g‘alayonlangan yadro C yadro reaksiyasi mahsulotlariga parchalanib ketadi: C → b + B. Shunday qilib, yadro reaksiyasi quyidagi sxemaga muvofiq ro‘y beradi:
A + a → C → b + B. (7–17)
| 